Çıkış Giriş

ÖZET

1923 yılında İzmir’de toplanan İktisat Kongresi’nde alınan kararların hayata geçirilmesiyle Cumhuriyet’in ilk yılları II. Meşrutiyet’ten sonra başlayan ulusal bankacılık akımının hızla geliştiği bir dönem olmuştur. Uzun süreli savaşlar ve mübadele sonrası yaşanan göçler sonucu ortaya çıkan boşluk, daha çok yerel bankalar etrafında örgütlenen ve sermayelerini birleştiren, tüccar, üretici, sermayedar ve siyasetçi koalisyonu ile doldurulmuş ve bölgesel ihtiyaçların karşılanması mümkün olmuştur. Daha çok dış satım amaçlı üretimin yapıldığı ve Batı pazarına entegre olmuş Batı Anadolu ve yaşanan savaşlarla daha fazla ihtiyacı duyulan tarımsal üretim merkezlerinden Orta Anadolu’da gördüğümüz yerel bankalar ağırlıklı olarak tarım sektörüne kredi verme amaçlı kurulmuşlar ve faaliyetlerini tek şubeli ve yetersiz sermaye ile sürdürmüşlerdir. Yerel bankalar, faaliyet gösterdikleri dönem göz önüne alındığında yerel ve bölgesel finansal sorunların çözülmesinde ve yabancı bankalarda yoğunlaşan mevduat ve kredi faaliyetlerinin azaltılmasında ve vatandaşta tasarruf düşüncesinin oluşumunda önemli roller üstlenmişlerdir. Ancak, yerel bankaların sayıları 1929 Ekonomik Krizi’nin Türk ekonomisine olumsuz etkileri diğer taraftan merkezileşme ve devletçilik politikaları çerçevesinde devlet ve büyük özel bankaların şubelerinin yaygınlaşması sonucunda günden güne azalmış ve zamanla tarihteki yerlerini almışlardır. Çok nadir de olsa bu, küçük sermayelerle kurulan yerel bankalardan bazıları sonradan güçlenerek faaliyetlerine devam etmiş ya da daha büyük bankalarla birleşmiştir.

ANAHTAR SÖZCÜKLER

Modern Türk Bankacılık Tarihi, Anadolu’da Türk Yerel Bankacılığı, Türk Yerel Bankaları, İttihad ve Terakki Fırkası ve Bankacılık siyasetleri (1908-1920), Cumhuriyet Dönemi Türk Bankacılığı, Türk iktisat ve bankacılık siyasetleri (1920-1970), Millî sermaye, Yerel sermaye gücü, Meslek odaları ve bankacılık

ABSTRACT

With the adoption of decisions made on the İzmir Economic Congress gathered in 1923, the first years of the Republic was a period of rapid growth for the national banking movement that started after The Second Constitutional Era. The recess that manifested following migrations due to longdrawnout wars and population exchanges, was filled with the coalition of merchants, manufacturers, investors and politicians who combined their capital and organized around local banks and it was possible to provide for regional requirements. In Western Anatolia, in which production was made mostly for exportation purposes and which was more integrated to the Western markets and in Central Anatolia, which was a center for agricultural production mainly needed after the wars, local banks that we see were predominantly established for the purpose of crediting in the agricultural sector and they carried out their activities on single branch offices and with limited capital. Local banks, considering the time period in which they operated, have taken up an important role in solving regional financial problems, lessening the deposit and credit operations which focalized on foreign banks and in forming the idea of austerity among citizens. However, the number of the local banks diminished due to the negative effects of the Financial Crisis of 1929 on Turkish economy on one side and the large governmental and private banks becoming widespread as part of the centralization and statist policies on the other, and in time these local banks took their place in history. As rarely as it may have been, some of these local banks established with small capitals grew stronger subsequently and continued their operations or merged with other larger banks.

KEY WORDS

History of Modern Turkish Banking, Turkish Local Banking in Anatolia, Turkish Local ve national banks, Turkish Local Banks, Union and Progress Party’s policies of modern banking system (1908-1920), Banking and Economic policies of modernisation of Republican era, national capital, local capital and credit system.

KAYNAKLAR / BIBLIOGRAPHY
Arşiv Belgeleri
BAŞBAKANLIK OSMANLI ARŞİVİ [BOA, İstanbul] [Çalışmada belgelerin atıflarında ilk rakam dosya, ikinci rakam gömlek numaraları olarak belirtildi]
Bab-ı Ali Evrak Odası, BEO
Dosya No: 4420, Gömlek No: 331443, Tarih: 24.Ş.1334; Dosya No: 4420, Gömlek No: 331443, Tarih: 24.Ş.1334; Dosya No: 4265, Gömlek No: 319853, Tarih: 9.R.1332

Dosya Usulü İrade Tasnifi, İ.DUİT
Dosya No: 123,Gömlek No: 24,Tarih: 25.R.1338; Dosya No: 122,Gömlek No: 42,Tarih: 22.M.1337; Dosya No: 121,Gömlek No: 14, Tarih: 22.Za.1335; Dosya No: 123,Gömlek No: 2,Tarih:03.B.1337 ; Dosya No: 124,Gömlek: 27,Tarih: 12.Z.1338

Şura-yı Devlet, ŞD
Dosya No: 1255, Gömlek No: 6, Tarih: 11.S.1336

Meclis-i Vükelâ, MV
Dosya No: 238, Gömlek No: 20, Tarih: 14.Ra.1333; Dosya No:254, Gömlek No: 29, Tarih: 20.R.1338; Dosya No: 249, Gömlek No: 213,Tarih: 20.M.1337; Dosya No: 233, Gömlek No: 114, Tarih: 22.Ra.1332; Dosya No: 250, Gömlek No: 92, Tarih: 01.B.1337; Dosya No: 252, Gömlek No: 63, Tarih: 09.Z.1338 (Hicri)

BAŞBAKANLIK CUMHURİYET ARŞİVİ [BCA, Ankara] (Çalışmada atıf yaparken ilk rakam Fon Koduna ikinci rakam ise yer numarasını gösterdi.)

Başbakanlık Muamelât Genel Müdürlüğü Evrakı Kataloğu
Fon Kodu: 30.10.0.0, Yer No: 24.136.13; Fon Kodu: 30.10.0.0, Yer No: 24.137.10; Fon Kodu: 30..10.0.0, Yer No: 69.455..12.; Fon Kodu: 030.10.0.0, Yer No: 7.42.22.

Bakanlar Kurulu Kararları Kataloğu
Fon Kodu: 030.18.1.1, Yer No:28.27.8; Fon Kodu: 030.18.1.1, Yer No:24.32.19.; Fon Kodu: 030.18.1.1, Yer No:19.39.6; Fon Kodu: 030.18.1.1, Yer No:19.30..11.; Fon Kodu: 030.18.1.1, Yer No:21.68.7; Fon Kodu:030.18.1.1, Yer No:22.85..20.; Fon Kodu:030.18.1.1, Yer No:22.87..7.; Fon Kodu: 030.18.1.1, Yer No:24.24..19.; Fon Kodu: 030.18.1.1, Yer No:28.27.9.; Fon Kodu: 030.18.1.1, Yer No:28.27.9; Fon Kodu.030.18.1.1, Yer No:24.24..16.; Fon Kodu: 030.18.1.1, Yer No:23.20.16; Fon Kodu: 030.18.1.1, Yer No:27.73..11.; Fon Kodu: 030.18.1.2, Yer No: 82.20.12 ve 133.80.2.; Fon Kodu: 030.18.1.2, Yer No: 21.43..4, Fon Kodu: 30.18.1.2,Yer No: 24.73..14 ; Fon Kodu: 030.18.1.2,Yer No: 54.39.9; Fon Kodu: 030.18.1.2, Yer No: 78.73.13.; Fon Kodu: 030.18.1.2 ,Yer No: 99.81.7; Fon Kodu: 030.18.1.2 ,Yer No: 124.91..20., Fon Kodu: 030.18.1.2 ,Yer No: 144.85..20.; Fon Kodu: 030.18.1.2,Yer No: 89.111.15; Fon Kodu: 30.18.1.2, Yer No: 029.39.14; Fon Kodu: 030.18.1.2, Yer No: 134.94.6; Fon Kodu: 030.18.1.2, Yer No: 1.13.24; Fon Kodu: 030.18.1.2, Yer No: 6.60.9; Fon Kodu: 030.18.1.2, Yer No: 15.72.6.; Fon Kodu: 030.18.1.2, Yer No: 18.11.17.; Fon Kodu: 030.18.1.1, Yer No: 15.55.17; Fon Kodu: 030.18.1.1, Yer No: 14.39.9; Fon Kodu: 030.18.1.2,Yer No: 1.13.19; Fon Kodu: 030.18.1.2, Yer No: 116.20.6.; Fon Kodu: 030.18.1.2, Yer No: 156.19.7

Bayındırlık Bakanlığı Kataloğu
Fon Kodu: 230.0.0.0, Yer No: 119.14.2

Başbakanlık Özel Kalem Müdürlüğü Evrakı Kataloğu
Fon Kodu: 030.01.00.00,Yer No: 21.121.13

Resmi Ceride, 15 Eylül 1342, No: 174
Resmi Ceride, 29.12.1925, No: 257
Resmi Ceride, 05.04.1926, No:340
Resmi Gazete,1 Eylül 1929, Sayı:1282
Resmi Gazete, 26.12.1934, Sayı: 2890

İNCELENEN BANKALARIN ESAS MUKAVELENÂMELERİ/SÖZLEŞMELERİ, KANUN, NİZAMNÂMELERİ (BASILI)
Akhisar Tütüncüler Bankası Esas Mukavelenamesi, Yayın Yeri ve Tarihi Yok.
Akseki Ticaret Bankası Türk Anonim Şirketi Esas Mukavelenamesi, Dereli Basımevi, İzmir.
Bor Esnaf Bankası Türk Anonim Şirketi Esas Mukavelenamesi, Yeni Mersin Matbaası, Mersin.
Denizli İktisat Bankası Türk Anonim Şirketi Esas Mukavelenamesi, İstanbul: Hanri Zelliç ve Mahdumu Basımevi.
Elâzığ İktisat Bankası Türk Anonim Şirketi Esas Mukavelenamesi (1940) İstanbul: Cumhuriyet Matbaası.
Göynük Sanayi ve Kredi Bankası Anonim Ortaklığı Ana Sözleşmesi, Pulhan Matbaası, İstanbul.
Karadeniz Bankası Limitet Şirketi Dördüncü Senei Hesabiye 1931 (1932) Trabzon: İkbal Matbaası.
İzmir Esnaf ve Ahali Bankası Türk Anonim Şirketi Esas Mukavelenamesi, İzmir: Meşher Basımevi.
Kırşehir Ticaret Bankası Türk Anonim Şirketi Esas Mukavelenamesi (1933) Kırşehir: V. Matbaası.
Manisa Bağcılar Bankası Nizamname-i Dâhilîsi (1938) İzmir: Suhulet Basımevi.
Millî Aydın Bankası Türk Anonim Şirketi Esas Mukavelenamesi (1942) İzmir: Bilci Matbaası.
Nevşehir Bankası Türk Anonim Şirketi Esas Mukavelenamesi (1936) Yayım yeri yok.
Türkiye İmar Bankası Türk Anonim Şirketi Esas Mukavelenamesi (1938) İstanbul: Alaeddin Kıral Basımevi.
Belediyeler Bankası Kanunu ve Esas Nizamnamesi (1935) Ankara.

Kitap ve Makaleler
AHMAD Feroz (1999) İttihatçılıktan Kemalizm’e, Çev. Fatmagül BERKTAY, İstanbul: Kaynak Yayınları.
AKGÜÇ Öztin (1975) Cumhuriyet Döneminde Bankacılık Alanında Gelişmeler, Ankara: Türkiye Bankalar Birliği Yayınları No: 71, Tisa Matbaası.
ATALAY Ahmet (2011) Meşrutiyetten Cumhuriyete Konya’da Kurulan Milli Şirketler ve Bankalar, Konya: Çizgi Kitapevi.
BİLGİ Nejdet (2013) ”Manisa Bağcılar Bankası: Kuruluş ve Örgütlenme Süreci (1917–1927)”, Tarih İncelemeleri Dergisi, XXVIII /  1: 105–131.
BORATAV Korkut (2012) Türkiye İktisat Tarihi, Ankara: İmge Kitabevi.
ÇELEBİCAN Gürgan (1982) ”Atatürk Döneminde Para-Kredi Siyaseti ve Kurumlaşma Hareketi”, Atatürk Dönemi Ekonomi Politikası ve Türkiyenin Ekonomik Gelişmesi Semineri, Ankara: A.Ü. Siyasal Bilgiler Fakültesi Yayınları, ss. 23-34.
DOĞAN Hamdi (2012) ”Cumhuriyet Döneminde Yerel Bankacılık: Akhisar Tütüncüler Bankası Örneği”, Mustafa Kemal Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, Cilt 9, Sayı 18, ss. 397–416.
DOĞRU Halime (1990) ”Eskişehir Çiftçi Bankası 1918–1930”, Eskişehir Anadolu Üniversites İİBF Dergisi, Cilt VIII, Sayı 1–2: 267–282.
ELDEM Vedat (1975) ”Cihan Harbinin ve İstiklal Savaşının Ekonomik Sorunları”, Ed. Osman OKYAR-H.  Ünal NALBANTOĞLU, Türkiye İktisat Tarihi Semineri. Metinler/Tartışmalar, Ankara: Hacettepe Üniversitesi Yayını, ss.378-379
ESKİ Mustafa (2004) Kastamonu Bankası Türk Anonim Şirketi, Ankara.
GÜL Mustafa Fırat (2011) ”Cumhuriyetin İlk Yıllarında Aksaray’ın Önemli Müteşebbisi: Vehbi (Çorakçı) Beyin Hayatı, Siyasi ve iktisadi Faaliyetleri”, Tarihin Peşinde, Uluslararası Tarih ve Sosyal Bilimler Dergisi,  Sayı 6: 135–152.
HALICI Şaduman (2004) Yeni Türkiye Devletinin Yapılanmasında Mahmut Esat Bozkurt (1892–1943), Ankara: Atatürk Araştırma Merkezi.
İBB İzmir İktisat Kongresi 17 Şubat–4 Mart 1923 (2001) İzmir: İzmir Kent Kitaplığı.
İNAN A. Afet (1972) Devletçilik İlkesi ve Türkiye Cumhuriyetinin Birinci Sanayi Planı 1933, Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi.
İNAN A. Afet (1989) İzmir İktisat Kongresi 17 Şubat–4 Mart 1923, Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi.
KEYDER Çağlar (1982) Dünya Ekonomisi İçinde Türkiye 1923–1929, Ankara: Yurt Yayınevi, Ankara.
KURUÇ Bilsay (1988) Belgelerle Türkiye İktisat Politikası, 1.Cilt (1929–1932), Ankara: A.Ü. SBF Yayını.
OKTAR Suat-Arzu VARLI (2009) “İttihat ve Terakki Döneminin Ulusal Bankası: Osmanlı İtibar-ı Milli Bankası”, Marmara Üniversitesi İİBF Dergisi, Cilt XXVII, Sayı II: 1–10.
ÖKÇÜN Gündüz (1968) ”1923 yılında İzmir’de Toplanan Türkiye İktisat Kongresinde Kabul Edilen Esaslar”, A.Ü. Siyasal Bilgiler Fakültesi Dergisi, Cilt XXII, Sayı: 1.
ÖKÇÜN Gündüz (1975) ”1909–1930 Yılları Arasında Anonim Şirket Olarak Kurulan Bankalar”, Ed. Osman OKYAR-H. Ünal NALBANTOĞLU, Türkiye İktisat Tarihi Semineri. Metinler/Tartışmalar, Ankara: Hacettepe Üniversitesi Yayını, 409–475.
ÖNDER Ali Rıza (1972) Kayseri Basın Tarihi, Ankara: Ayyıldız Matbaası.
ÖZDEMİR Emin - Ali ÇAKIRBAŞ (2013) ”Cumhuriyetin İlk Yıllarında Nevşehir’de Bankacılık Faaliyetleri; Nevşehir Bankası T.A.Ş ve Ürgüp Zürra ve Tüccar Bankası T.A.Ş”, Turkısh Studies, Volume 8/5 Spring.
ÖZER M.Halis (2012) ”Cumhuriyetin İlk Yıllarında Bir Yerel Banka Teşebbüsü: Diyarbakır Bankası (1930–1939)”, Elektronik Sosyal Bilimler Dergisi, Güz, Cilt 11, Sayı 42: 391–392.
ÖZTÜRK Kazım (1968) Türkiye Cumhuriyeti Hükümetleri ve Programları, İstanbul: Ak Yayınları.
SARISIR Serdar (2009) ”Cumhuriyetin İlk Yıllarında Yerel Bankacılık Girişimleri: Niğde Örneği” TÜBAR, XXVI,  Güz: 199–213.
SİLİER Oya (1975) ”1923–1935 Döneminde Türkiye’de Bankalar ve Bankacılık”, Ed. Osman OKYAR-H.  Ünal NALBANTOĞLU, Türkiye İktisat Tarihi Semineri. Metinler/Tartışmalar, Ankara: Hacettepe Üniversitesi Yayını,ss.485–533.
TAHSİN Hamit - Remzi SAK (1930) Sermaye Hareketi, İstanbul: Amedi Matbaası.
TAŞÇIOĞLU Abdullah (1998) Cumhuriyet Dönemi Bankalar Kanunları ve İlgili Yasal Düzenlemeler, İstanbul: Türkiye Bankalar Birliği Yayını.
TECER Meral (2006) ”Atatürk Döneminde (1923-1938) Ekonomik Örgütlenme”, Amme İdaresi Dergisi, Cilt 39, Sayı 4, Aralık: 75-116.
TEZEL Yahya Sezai (2002) Cumhuriyet Döneminin İktisadi Tarihi 1923–1950, İstanbul: Tarih Vakfı Yurt Yayınları.
TOPRAK Zafer (1982) Türkiye’de Milli İktisat (1908–1918), Ankara: Yurt Yayınları.
ULUTAN Burhan (1957) Bankacılığın Tekâmülü, Ankara.
YETKİN Sabri - Erkan SERÇE (2000) İzmir Esnaf ve Ahali Bankasından Egebank’a 1928–2000, İstanbul: Tarih Vakfı Yurt Yayınları.