Çıkış Giriş

ÖZET
Eski Türkçede bir hal eki olarak instrumental eki {+(X)n}’yi almış sözcüklerin de çekim edatlarıyla kullanılarak çekim oluşturduğu gözlenebilmektedir. Edattan önceki sözcüğün bünyesinde bulunan instrumental ekinin oluşturduğu sebep olma, vasıta olma, aracı olma, arada olma, aynı veya benzer olma şeklindeki anlam değerlerinin bir koşul olarak, sözcüğün edatla birlikte kullanılması neticesinde oluştuğu anlaşılmakta olup bu birleşim vasıtasıyla sözcüğün cümle kurgusuna bağlandığı, sentaktik fonksiyon kazandığı görülmektedir. Bu kurguya katılan instrumental eki taşıyan sözcüğün edatla birlikte cümle içinde ana cümledeki veya yardımcı cümledeki fiilin zarf veya yer tamlayıcısı olarak görev aldığı tespit edilmektedir. Bu makelede, Eski Türkçede rastlanan instrumental ekinin çekim edatlarıyla oluşturduğu sentaktik yapı incelenerek bu yapının dildeki ilerleyen değişim süreci içinde, Köktürkçeden Eski Uygurcaya, yani eskiden yeniye doğru geçildiğinde kullanım sıklığı azalmış ve nihayetinde kaybolmuş eskicil bir yapıya işaret ettiği, arkaik bir söz dizim şekli olarak nitelendirilebilecek bir mahiyette olduğu hususuna işaret edilmiştir.

ANAHTAR SÖZCÜKLER
instrumental eki, çekim edatı, Eski Türkçe, sentaks.

 
ABSTRACT
The words which affixed with the instrumental suffix  {+(X)n} as a case suffix can be inflected through the agency of post-positions. The semantic values “to cause, to be instrument, to be intermediary, to be interlocative, to be same or similar” are formed by the instrumental suffix within the word which is just used before the post-position. As a circumstance, these semantic values are constituted via the usage of the word together with the post-position. Also the word joins the syntactic structure of the sentence and gained the syntactic function by means of that usage. The instrumental suffix within the word which joined the syntactic structure of the sentence with the post-position takes positions as an adverb or an indirect object of the verb in the syntax. In this article, the syntactic structure made by the instrumental suffix used with the post-positions in the Old Turkish is examined analytically. In addition it is determined and indicated that the frequency of occurence of this structure which is can be called as an archaic syntax form decreased in the progressive perspective of the language from the past to the new, namely from Kokturkish to the Old Uigur, and ultimately disappeared.    

KEYWORDS
instrumental suffix, post-position, Old Turkish, syntax.

KAYNAKLAR / BIBLIOGRAPHY

ARAT R. R. (2007) Yusuf Has Hacib Kutadgu Bilig I Metin. Ankara: TDK Yay.
ARAT R. R. (2007) Eski Türk Şiiri. Ankara: TTK Yay.
ATALAY B. (2006) Kaşgarlı Mahmud Divanü Lugati’t-Türk I-III, IV (Dizin). Ankara: TDK Yay.
BANGUOĞLU T. (2007) Türkçenin Grameri. Ankara: TDK Yay. 
CLAUSON G. (1972)  An Etymologycal Dictionary of Pre-thirteenth Century Turkish. Oxford: Oxford University Press.
ERCİLASUN A. B. (2008) La Enklitiği ve Türkçede Bir ‘Pekiştirme Enklitiği Teorisi. Dil Araştırmaları, 2, 35-56.
ERDAL M. (2004) A Grammar of Old Turkic. Leiden: Brill.
ERGİN M. (1983) Azeri Türkçesi. İstanbul: Ebru Yay.
ERGİN M. (2002) Türk Dil Bilgisi. İstanbul: Bayrak Yay.
ERGİN M. (2002) Orhun Abideleri. İstanbul: Boğaziçi Yay.
GABAIN A. von (2007) Eski Türkçenin Grameri. Ankara: TDK Yay.
GÜLENSOY T. (1988) Kütahya Yöresi ve Ağzıları. Ankara: TDK Yay.
HACIEMİNOĞLU N. (1992) Türk Dilinde Edatlar. Ankara: MEB Yay.
KAYA C. (1994) Uygurca Altun Yaruk. Ankara: TDK Yay.
LE COQ A. von (1911) Türkische Manichaica aus Chotscho I. Berlin: Verlag der Königl. Akademie der Wissenschaften.
Lİ Yong-Sǒng (2004) Türk Dillerinde Sontakılar. İstanbul: Kebikeç.
MÜLLER F. W. K. (1931) Uigurica IV. Berlin: Verlag der Königl. Akademie der Wissenschaften.
ÖNER M. (1999) Türkçede Edatlı (Sentaktik) İsim Çekimi. Türk Dili, 565, 10-18.
ÖNER M. (2003) Edatların Karşılaştırma ve Sınırlandırma Bağlantıları. TDAY Belleten, 42, 147-157.
ÖZÖNDER BARUTÇU F. S. (1998) Üç İtigsizler (Giriş-Metin-Tercüme-Notlar-İndeks + XXX levha). Ankara: TDK Yay.
RÖHRBORN K. (1977-1998) Uigurisches Wörterbuch, Sprachmaterial der Vorislamischen Türkischen Texte aus Zentralasien, Lieferung 1-6. Wiesbaden: Franz Steiner Verlag.
TABAKLAR Ö. (1994) Türkmencenin Morfolojisi. İÜ SBE Yayımlanmamış Doktora Tezi. 
TEKİN Ş. (1960) Uygurca Metinler II, Maytrisimit, Burkancıların Mehdisi Maitreya ile Buluşma, Uygurca İptidai Bir Dram. Erzurum: Atatürk Üniversitesi Yay.
TEKİN T. (2004) Irk Bitig. Ankara: Öncü Kitap.
TEKİN T. (2008) Orhon Yazıtları. Ankara: TDK Yay.
TEKİN T. (2004) Kuzey Moğolistan’da Yeni Bir Uygur Anıtı: Taryat (Terhin) Kitabesi. Makaleler II, Tarihi Türk Yazı Dilleri (ss. 170-226). Ankara: Öncü Kitap.
TEZCAN S., AHUNDOV E. (1994) Azerbaycan Halk Yazını Örnekleri. Ankara: TDK Yay.
TURKISCHE TURFAN TEXTE I-X (1929-1959).