Çıkış Giriş

ÖZET
Türkçenin artzamanlı fonolojisinin önemli meselelerinden biri birincil uzun ünlülerle ilgilidir. Ana Türkçede var olduğu düşünülen bu ünlü uzunluğu günümüzde Türkmen, Halaç ve Yakut gibi lehçelerde hâlâ düzenli bir şekilde gözlemlenmekteyken, çoğu Türk lehçesinde kaybolmasına rağmen, kendini çeşitli ses olayları aracılığıyla da olsa göstermektedir. Söz konusu olgu Türkçede fonolojik karaktere sahiptir, ancak bu durum yalnızca ilk hece ünlüleri ile sınırlıdır. Bununla birlikte hem tarihî, hem çağdaş Türk lehçelerinde ilk hece dışında da birincil nitelendirilebilen ünlü uzunluğuna rastlanmaktadır. Bazı araştırmacılar bunu kabul edilebilir görür, ancak aslında bu birincil uzun ünlüler kuralıyla çelişen bir durumdur. Bu makalede ilk hece dışındaki birincil uzun ünlüler konusu ele alınmaktadır. Tarihî ve çağdaş Türk lehçelerindeki konuyla ilgili verilerin mukayesesi sonucu bu tür ünlü uzunluğunun ilk heceden sonraki hecelere kayma sonucu meydana geldiği tespit edilmiştir..

ANAHTAR SÖZCÜKLER
birincil uzun ünlü, ilk hece dışı birincil ünlü uzunluğu, Ana Türkçe, Eski Türkçe, Türkmen, Halaç, Kırgız, Yakut.

ABSTRACT
The primary vowel length is one of the main issues of diachronic phonology of Turkish. It is still systematically preserved in some Turkish dialects like Khaladj, Turkmen and Yakut, and has left traces and reflexes in a number of others. The Proto-Turkish long and short vowels are phonologically distinctive, but this phonemic distinction as a rule is valid only for the first syllable. However there are plenty of cases in historical and contemporary Turkish diaects where primary long vowels occur in non-initial syllables. Although some authors agree with the assertion that the primary vowel length cannot be limited to the first stem this is actually against the rules. This paper examines the question of primary long vowels in non-initial syllables. A comparison of the data of both historical and contemporary Turkic languages proves that Turkish has not primary vowel length in non-initial syllables. The author argues that all non-initial syllable original long vowels have appeared due to length shift, i.e. the transfer of vowel length from first syllable of a word to the other ones.  

KEY WORDS
primary long vowels, non-initial syllable vowel length, Proto-Turkish, Old Turkish, Turkmen, Khaladj, Kyrgyz, Yakut.

KAYNAKLAR / BIBLIOGRAPHY

AFANASYEV, P. S. (1994) Kratkiy Tolkovıy Slovar Yakutskogo Yazıka. Saha Tılın Bıhaarıllaah Kılgas Tıldııta. Yakutsk: Biçig.
ALİMOV, R. (2010) “Kırgızcanın İçkilik Ağızlar Grubunda Birincil Uzun Ünlüler ve İzleri“. Modern Türklük Araştırmaları Dergisi, Cilt 7, Sayı 1 (Mart 2010), 251-268.
ATALAY, B. (1985) DivanüLugat-it-Türk Tercümesi I-IV. Ankara: TDK Yayınları (=DLT).
BAKİNOVA, G. (1956) Kırgız Tilinin Oş Govorloru. Frunze: Kırgız SSR İlimder Akademiyası Til jana Adabiyat İnstitutu Basması.
BASKAKOV, N. (1967) Russkko-Karakalpakskiy Slovar. Moskva: Sovyetskaya Ensiklopediya (=RKS).
BASKAKOV, N., GARRIYEV B. vd. (1968) Turkmensko-Russkiy Slovar. Türkmençe-Rusça Sözlük. Moskva: Sovyetskaya Ensiklopediya (=TRS).
BASKAKOV, N., HAMZAYEV, M., ÇARIYAROV B. (1970) Grammatika Turkmenskogo Yazıka, I. Fonetika i Morfologiya, Aşhabad: Ilım.
BEKTAYEV, K. (1999) Bolşoy Kazahsko-Russkiy Slovar. Almatı: Altın Kazına (=KaRS).
BRENDEMOEN, B. (2002) The Turkish Dialect of Trabzon. Their Phonology and Historical Development I-II, Wiesbaden: Harrassowitz Verlag.
CLAUSON, G. (1972) An Etymological Dictionary of Pre-Thirteenth-Century Turkish. Oxford: Clarendon Press (=EDPT).
DMİTRİYEV, N. (1955) Dolgiye glasnıye v turkmenskom yazıke. İssledovaniya po Sravnitelnoy Grammatike Tyurkskih Yazıkov, I. Fonetika. Moskva: Nauka, 182-191.
DOERFER, G., TEZCAN, S. (1980) Wörterbuch des Chaladsch (Dialekt von Charrab). Budapest: Akadémiai Kiadó (=WCh)
EKER, S. (2005) “Some Traces of Proto Turkic Primary Long Vowels in Kipchak Sources”. IACD International Journal of Central Asian Studies, Institute of Asian Culture and Development, 10/1, 55-80.
ERCİLASUN, A. B. (1983) Kars İli Ağızları. Ankara: Gazi Üniversitesi Yayınları.
ERDEM, M. D. (2008) “Anadolu ağızlarında görülen birincil ünlü uzunlukları üzerine”. Turkish Studies. International Periodical For the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic 3/3 Spring, 502-562. (http://www.turkishstudies.net/sayilar/sayi9/0mdursunerdem.pdf)
GABAIN, A. M. (1950) Alttürkische Grammatik. Leipzig: Otto Harrassowitz.
HAMZAEV, M. vd. (1962) Slovar Turkmenskogo Yazıka. Aşhabad: İzdatelstvo Akademii Nauk Turkmenskoy SSR (=TDS).
HOUSTMA, M. Th. (1894) Ein türkisch-arabisches Glossar. Nach Leidener Handschrift, Leiden.
JANUZAKOV, T. (1999) Kazak Tiliniŋ Sözdigi. Almatı: Dayk Press (=KTS).
JOKI, A. J. (1953) Wörterverzeichnis der Kyzyl-Sprache. Helsinki: Societas Scientiarum Fennica
KARA, M. (1998) “Türkmen Türkçesinde Ünlüler”. Türk Dünyası Dil ve Edebiyat Dergisi, sayı 6 (Güz), 824-837.
KARINİYAZOV, N. T., BOROVKOV, A. K. (1941) Uzbeksko-Russkiy Slovar. Taşkent: İzdatelstvo Uzbekskogo Filiala AN SSR (=URS).
KİLLİ, G. (2004) “Hakas Türkçesindeki Ünlü Uzunlukları ve Oluşma Şartları Üzerine”. Modern Türklük Araştırmaları Dergisi, cilt 1, sayı 1 (Kasım 2004), 42-54.
LEVİTSKAYA L. S. (1989) Etimologiçeskiy Slovar Tyurkskih Yazıkov: Obşçetyurkskiye i Mejtyurkskiye Osnovı na bukvı “C, J, Y”. Moskva: Nauka (=ESTYa/IV).
LEVİTSKAYA L. S., DIBO, A vd. (1997) Etimologiçeskiy Slovar Tyurkskih Yazıkov: Obşçetyurkskiye i Mejtyurkskiye Osnovı na bukvı “K, Q”. Moskva: Yazıki Russkoy Kulturı (=ESTYa/V).
LEVİTSKAYA L. S., DIBO, A vd. (2000) Etimologiçeskiy Slovar Tyurkskih Yazıkov: Obşçetyurkskiye i Mejtyurkskiye Osnovı na bukvu “Q”. Moskva: Yazıki Russkoy Kulturı (=ESTYa/VI).
LEVİTSKAYA L. S., DIBO, A vd. (2003) Etimologiçeskiy Slovar Tyurkskih Yazıkov: Obşçetyurkskiye i Mejtyurkskiye Osnovı na bukvı “L, M, N, P, S”. Moskva: Yazıki Russkoy Kulturı (=ESTYa/VII).
LIGETI, L. (1942) “Türkçede uzun vokaller”. Türkiyat Mecmuası, VII-VIII, 82-94.
MUKAMBAYEV, C. (2009) Kırgız Tilinin Dialektologiyalık Sözdügü. Bişkek: Manas Universiteti.
OSMONKULOV, C. (2009) Dosçul Bala. Aŋgemeler Cıynagı. Bişkek: Biyiktik (http://literatura.kg/articles/?aid=502)
PEKACAR, Ç. (2000) “Pamir Kırgız Türkleri ağzında aslî uzun ünlüler”. Bilig, 14-Yaz, s. 75-85.
PEKARSKİY, E. K. (1959) Slovar Yakutskogo Yazıka, I-III, 2. İzdaniye. Yakutsk: Yakutskiy Filial Akademii Nauk SSSR (=SYY)
RÄSÄNEN M. (1969) Versuch eines Etymologischen Wörterbuches der Türksprachen. Helsinki (=VEWT).
SAAYA, O. (2005) Dolgiye Glasnıye Tuvinskogo Yazıka (v Sravnenii Tyurkskimi Yazıkami Yujnoy Sibiri i Mongolskimi), Avtoreferat na soiskaniye uçenoy stepeni kand. nauk, Novosibirsk.
SEVORTYAN E. V. (1974) Etimologiçeskiy Slovar Tyurkskih Yazıkov: Obşçetyurkskiye i Mejtyurkskiye Osnovı na Glasnıye. Moskva: Nauka (=ESTYa/I)
SEVORTYAN E. V. (1978) Etimologiçeskiy Slovar Tyurkskih Yazıkov: Obşçetyurkskiye i Mejtyurkskiye Osnovı na bukvu “B”. Moskva: Nauka (=ESTYa/II)
SEVORTYAN E. V. (1980) Etimologiçeskiy Slovar Tyurkskih Yazıkov: Obşçetyurkskiye i Mejtyurkskiye Osnovı na bukvı “V, G, D”. Moskva: Nauka (=ESTYa/III)
ŞÇERBAK, A. M. (1970) Sravnitelnaya Fonetika Tyurkskih Yazıkov. Leningrad: Nauka.
TEKİN, T. (1995) Türk Dillerinde Birincil Uzun Ünlüler. Ankara: Simurg
TENİŞEV, E. (1968) Tuvinsko-Russkiy Slovar. Moskva: Sovyetkskaya Ensiklopediya, 1968.
TENİŞEV, E., A. DIBO, ed. (2006) Sravnitelno-İstoriçeskaya Grammatika Tyurkskih Yazıkov. Protyurkskiy Yazık - Osnova. Kartina Mira Protyurkskogo Etnoso Po Dannım Yazıka. Moskva: Nauka (=SIGTY)
TUNA, O. N., (1960) “Göktürk yazılı belgelerde ve Uygurcada uzun vokaller”. Türk Dili Araştırmaları Yıllığı - Belleten 1960, 213-282.
VERBİTSKİY, V. İ. (1884) Slovar Altayskogo i Aladagskogo Nareçiy Tyurkskogo Yazıka. Kazan: İzdatelstvo Kazanskogo Universiteta
YUDAHİN, K.K. (1995) Kırgızça Orusça Sözdük. Bişkek: Şam (=KRS)