Çıkış Giriş

ÖZET
Bugün Altaylar Güney Sibirya’da Altay Cumhuriyeti’nde, Altay Bölgesi'nde (Kray) ve Kemerovo Bölgesi'nde (Oblast') yaşayan  Altay-Kiji, Teleüt, Telengit, Tuba, Çalkandu ve Kumandı gibi Altay gruplarını kapsayacak biçimde bu bölgedeki etnik grupların hepsi için kullanılabildiği gibi temelde ve son zamanlarda sadece Altayların en kalabalık nüfuslu boyu olan Altay-Kijileri ifade etmek üzere kullanılan bir etnonimdir. Altaylarda özellikle son yıllarda dil durumunu belirleyen en önemli etken yürütülen etnik-dil politikalarına bağlı olarak gelişen ayrışma (disintegration) sürecidir. Altay standart dil türünün oluşturulmasında farklı Altay gruplarının farklı süreçlerde katkıları olurken son yıllarda Altayları oluşturan grupların büyük bir kısmının kendini bağımsız bir etnik grup olarak tanıma ve dilini geliştirme eğilimi artmıştır. Altayları oluşturan grupların her birinin dil durumu bir diğerine göre az çok farklılıklar içeriyor olsa da genel olarak dil durumlarını bazen Altayca-Rusça ya da Rusça-Altayca, bazen kişinin ana dili olarak konuştuğu ağız-Rusça  iki dillilik bazen Rusça-Altayca-Kazakça, Rusça-Altayca-Şorca bazen de Rusça-Altayca ve kişinin Altay standart türünden ayrı olarak konuştuğu ağzından oluşan üç dilliliğin söz konusu olduğu "dengesiz çok dillilik durumu" tanımlar. Altaylar içinde en kalabalık nüfusa sahip olan ve Altay Cumhuriyetinde Altay-Kijilerin ağzı üzerine kurulmuş olan Altay standart türü konuşur sayısı, işlev alanlarının sayısı gibi açılardan diğerlerinden daha olumlu koşullar içinde olmasının yanı sıra Altay Cumhuriyeti'nin resmî dili olması dolayısıyla "dillerin hukuki konum açısından denk olduğu" bir dil durumu ortaya çıkmaktadır. Dil hayatiyeti sınıflandırmalarında "şiddetli" ya da ciddî tehlikede olarak sınıflandırılan Altay Türkçesinin resmî devlet dili konumuna bağlı olarak işlev alanlarının geliştirilmesine yönelik çalışmalar yapılmaktadır.

ANAHTAR SÖZCÜKLER
Dil durumu, Altay Türkleri, Altay Türkçesi, dil politikası, ikidillilik.

ABSTRACT

Today “Altais” is an ethnonym that is used not only living Altai groups such as Altai-Kizhi, Teleüt, Telengit, Tuba, Chalkandu and Kumandy in the Republic of Altai at the South Siberia, Altai and Kemerovo Region but it can be also used for an ethnonym for all ethnic groups living in these regions. However, initially and recently this ethnonym is commonly used to express the Altai-Kizhis which are the most populous tribe of the Altais. Especially in the recent years at the Altais the most important factor which determines the language situation is the disintegration process caused by the conducted policies of ethno-language. Although in different times, different Altai groups contribute to the constituted standart language variety of Altai, in recent years a tendency to improve the language and to recognize oneself as an independent ethnic group has increased. While language situation of each group forms an Altais language which differs than others’, usually “unstable state of multilingualism” describes the overall language situation that consists of sometimes Altai-Russian or Russian-Altai, sometimes spoken dialect as mother tongue-Russian bilinguality, and sometimes three language multiliguality that consists of Russian-Altai, and another language that is a different dialect from the Altai standart variety, or Russian-Altai-Kazak Turkish and Russian-Altai-Shor. The Altai standart variety which is derived from the dialect of Altai-Kizhis has the largest population and has better condition aspects such as number of speakers and number of function fields. But in order to be the official language of the Republic of Altai, a language situation in which the languages are equivalent in terms of legal position is developing. In the classification of language vitality, Altai Turkish is classified as in severe or critical condition, and based on the official state language status, it is studied in order to improve the functional space of Altai Turkish.

KEY WORDS
Language situation, Altai Turks, Altai Turkish, language policy, bilinguality.

BASKAKOV N. A. (1958) Altayskiy yazık (vvedeniye v izuçeniye altayskogo yazıka i yego dialektov), Moskva: İzdatel’stvo Akademiya nauk SSSR.

BASKAKOV N. A. (İ. Ya. Selyutina’nın katkısıyla) (2010) Dialektı altayskogo yazıka. Dialektı tyurkskih yazıkov: oçerki, Moskva: İzdatel’skaya firma “Vostoçnaya literatura” RAN, 83-109.

BASKAKOV N. A., TOŞÇAKOVA T. M. (1947) Oyrotsko-Russkiy Slovar’, Moskva: OGİZ Gosudarstvennoye izdatel’svo inostrannıh i natsional’nıh slovarey.

BAT’YANOVA Ye. P. (2006) Teleutı: Mejetniçekiye otnoşeniya. Tyurkskiye narodı Sibiri, Moskva: Nauka, 232-235.

BEL’GİBAYEV Ye. A. (2006) Çelkantsı: Traditsionnoye hozyaystvo i material’naya kul’tura. Tyurkskiye narodı Sibiri, Moskva: Nauka, 472-479.

DIRENKOVA N. P. (1940) Grammatika oyrotskogo yazıka, Moskva-Leningrad: İzdatel’stvo Akademii nauk SSSR.
Federal'nıy zakon ot 30.04.00 N82-F3 "O garantiyah prav korennıh maloçislennıh narodov Rossiyskoy Federatsii http://www.zakonprost.ru/zakony/82-fz-ot-1999-04-30-o-garantijah-prav (30.03.2009).

FUNK D. A. (2006) Teleutı: Obşçiye svedeniya. Tyurkskiye narodı Sibiri, Moskva: Nauka, 171-176.

FUNK D. A. (2006b) Çelkantsı: Obşçiye svedeniya. Tyurkskiye narodı Sibiri, Moskva: Nauka, 463-465.

FUNK D. A. (2006c) Çelkantsı: Etniçeskaya istoriya, etnodemografiya i rodovaya struktura. Tyurkskiye narodı Sibiri, Moskva: Nauka, 466-471. Tyurkskiye narodı Sibiri, Moskva: Nauka, 491-493.

FUNK D.A. (2006d) Tubaları: Obşçiye svedeniya. Tyurkskiye narodı Sibiri, Moskva: Nauka, 491-493.

FUNK D.A., İ.İ. NAZAROV, O. E. DOBJANSKAYA (2006) Kumandintsı: Duhovnaya kul’tura. Tyurkskiye narodı Sibiri, Moskva: Nauka, 368-373.

FUNK D. A., N. A. TOMİLOV (Otv. Red.) (2006) Tyurkskiye narodı Sibiri, Moskva: Nauka.

HALEMBA A. (2006) Telengitı. Tyurkskiye narodı Sibiri, Moskva: Nauka, 512-532.

GÖMEÇ S. (1999) Türk Cumhuriyetleri ve Toplulukları Tarihi, Ankara: Akçağ.

GÜNER DİLEK F. (2004) Altay Türkçesinin Yazı Dili Hâline Getirilmesi. 1552 ve Sonrası: Kazan’ın İşgali ve Türk Toplulukları Bilgi Şöleni Bildirileri,15 Ekim 2002, Ankara: TDK, 73-78.

GÜNER DİLEK F. (2006) Altay Türkçesi Ağızları, Sibirische Studien/Sibirya İncelemeleri, Bant 1, Nummer 2, Göttingen-İstanbul, 129-160.

GÜNER DİLEK F. (2007) Tehlikedeki Diller ve Dil Ölümü Açısından Altay Türkçesi ve Ağızları. I. Uluslararası Türk Dünyası Kültür Kurultayı (9-15 Nisan 2006, Çeşme-İzmir), Bildiri Kitabı-II (Ed. Fikret Türkmen, Gürer Gülsevin), Ankara, 707-715.

KİLLİ G. (1999) Güneydoğu Sibirya Türklerinin Dil Durumu. KÖK Araştırmalar, Cilt I, Sayı 2 (Güz 1999), 161-174.

KİLLİ YILMAZ G. (2010) Kuzey ve Güneydoğu Sibirya Türklerinin Dil Durumu, Ankara: KÖKSAV.

KİLLİ YILMAZ G. (2010b) Sibirya Türk Halklarının Dillerinin Hukukî Konumu ve Dil ile İlgili Yasalar, MTAD 2010, 7(4), 26-48. (http://mtad.humanity.ankara.edu.tr/makale.php?id=455 )

Kino-teatr:Teatrı Rosii:  http://www.kino-teatr.ru/teatr/russia; MakKonnell, Solntsev, Mihal’çenko 2000: 62 (03.02.2010).

KRİGER G. N., M. S. YANİTSKİY M.S. (2004) Osobennosti etniçeskogo samosoznaniya korennogo maloçislennogo naroda Sibiri-Teleutov. Vestnik KRAUNTs: Gumanitarnıye nauki, 2004, No:2, 38-46.

Konstitutsiya Respubliki Altay Osnovnoy Zakon. Prinyata 7 iyunya 1997 goda. http:// www.altai-republic.com/const.html (09.09.2007)).

KUÇİGAŞEVA N. A., Ye. N. ÇUNJEKOVA (1965) Razvitiye altayskogo yazıka v sovetskuyu epohu. Razvitiye literaturnıh yazıkov narodov Sibiri v sovetskuyu epohu (Materialı koordinatsionnoy konferentsii, Ulan-Ude, 22-24 avgusta 1963 g.), Ulan-Ude:Buryatskoye knijnoye izdatel’stvo, 75-80.

Kumandintsı na Altaye: uroki yazıka: http://www.bigpi.biysk.ru/altay/viewpage.php?page_id=29   (05.10.2010)

MAKKONNELL G. D., V. SOLNTSEV, V. MİHAL’ÇENKO (2000) Pis’mennıye yazıki mira: Rossiyskaya Federatsiya. Sotsiolingvistiçeskaya entsiklopediya, Moskva: İnstitut yazıkoznaniya RAN.

MAKOŞEV A. P. (2002) Tubalarov yazık. Yazıki narodov Rossii. Krasnaya kniga. Entsiklopediçeskiy slovar’-spravoçnik, Moskva: “Academia”, 190-193.

NASİLOV D. M. (2002) Teleutov yazık. Yazıki narodov Rossii. Krasnaya kniga. Entsiklopediçeskiy slovar’-spravoçnik, Moskva: “Academia”, 177-180.

NASİLOV D. M. (2002b) Çelkantsev yazık. Yazıki narodov Rossii. Krasnaya kniga. Entsiklopediçeskiy slovar’-spravoçnik, Moskva: “Academia”, 229-231.

NAZAROV İ. İ. (2001) İzuçeniye kumandintsev v posledney treti XX veka. İstoriko-kul’turnoye naslediye Severnoy Azii: İtogi i perspektivı izuçeniya na rubeje tısyaçaletiy (Materialı XLI Regional’noy arheologo-etnografiçeskoy studençeskoy konferentsii, Barnaul, 25-30 Marta 2001 godu), Barnaul, 41-43. (http://www.bigpi.biysk.ru/altay/doc/17.pdf ).

NAZAROV İ. İ. (2006) Kumandintsı: Obşçiye svideniya, Tyurkskiye narodı Sibiri, Moskva: Nauka, 329-343.

NAZAROV İ. İ. (2006b) Kumandintsı: Transformatsiya traditsionnoy kul’turı i hozyaystva, Tyurkskiye narodı Sibiri, Moskva: Nauka, 374.

NİKOLİNA Ye. V. (2001) Sotsiolingvistiçeskaya situatsiya u tubalarov (po danım ekspeditsii 2000 g.). Yazık i obşçestvo na paroge novogo tısyaçeletiya itogi i perspektivı (Tezisı dokladov mejdunarodnoy konferentsii, Moskva 23-25 oktyabrya 2001 g.), Moskva: URSS, 244-247.

NİKOLİNA Ye. V., A.A. OZONOVA, O. Yu. KOKOŞNİKOVA, A. R. TAZRANOVA (2003) Sotsiolingvistiçeskaya situatsiya tubalarov i çalkantsev. Yazıki korennıh narodov Sibiri. Çast’ I, vıp.7, Novosibirsk.

OKTYABR’SKAYA İ.V. (1997) Tyurki Altaya: problemı mnogonatsional’nogo soobşçestva. Narodı Sibiri: prava i vomojnosti (Redkol. A.P. Derevyanko, N.A. Alekseyev, İ. N. Gemuyev vd.), Novosibirsk: İzdatel’stvo İnstituta arheologii i etnografii SO RAN, 48-60.

OZONOVA A. A., A. R. TAZRANOVA (2001) Yazıkovaya situatsiya u çalkantsev (po materialam ekspeditsii 2000 g.). Yazık i obşçestvo na paroge novogo tısyaçeletiya itogi i perspektivı (Tezisı dokladov mejdunarodnoy konferentsii, Moskva 23-25 oktyabrya 2001 g.), Moskva: URSS, 247-249.

OZONOVA A.A., A.R. TAZRANOVA, Ye.V. NİKOLİNA, O. Yu. KOKOŞNİKOVA (2003) Sotsiolingvistiçeskaya situatsiya u tubalarov i çalkantsev. Yazıki korennıh narodov Sibiri, Vıp. 7, Ekspeditsionnıye materialı, ç.1, 3-9.

Postanavleniye pravitel’stva Respubliki Altay ot 20.11.1997 “o gosudarstvennoy programme “Sohraneniye i razvitiye altayskogo yazık http://altai.regionz.ru/index.php?ds=1326174(04.07.2010).

Postanovleniye Soveta Natsional’nostey Verhovnogo Soveta RF ot 24 fevralya 1993 g. N 4538-I “Ob otnosenii şortsev, teleutov, kumandintsev k maloçislennım narodam Severa”. Ruspravo.org: http://ruspravo.org/list/12051/1.html  (04.07.2010)

POTAPOV L. P. (1953) Oçerki po istorii altaytsev, Moskva-Leningrad: İzdatel'stvo Akademii nauk SSSR.

RADLOFF W. (1994) Sibirya'dan (Çev. Ahmet Temir), c.I, İstanbul: MEB Yayınları.
Respublika Altay: Ofitsial’nıy inter-net portal: http://www.altai-republic.ru/modules.php?op=modload&name=Sections&file=index&req=viewarticle&artid=28& page=1   (01.05.2010)

Rossiya 1: El Altay: Gosudarstvennayatelevizionnaya i radioveşçatel’naya kompaniya “Gornıy Altay”: http://www.elaltay.ru (03.02.2010)

Rossiyskiy Komitet programı YUNESKO “İnformatsiya dlya vseh” http://www.ifapcom.ru/ru/news/452  (04.01.2010).

SARBAŞEVA S. B. (2000) Sotsiolingvistiçeskaya situatsiya u tubintsev. Altayskaya filologiya, Gorno-Altaysk, 157-166.

SARBAŞEVA S. B. (2001) Problema sozdaniya pis’mennosti dlya tubintsev. Yazık i obşçestvo na paroge novogo tısyaçeletiya itogi i perspektivı (Tezisı dokladov mejdunarodnoy konferentsii, Moskva 23-25 oktyabrya 2001 g.), Moskva: URSS, 252-254 .

SATLAYEV F. A. (1994) Altaytsı. Narodı Rossii: Entsiklopediya, Moskva: Nauçnoye izdatel’stvo Bol’şaya Rossiyskaya Entsiklopediya.

SATLAYEV F. A. (2002) Kumandintsev yazık. Yazıki narodov Rossii. Krasnaya kniga. Entsiklopediçeskiy slovar’-spravoçnik, Moskva: “Academia”, 108-111.

SOMUNCUOĞLU Anar (2002) Altay Cumhuriyeti. Türkler, 20. Cilt, Ankara: Yeni Türkiye Yayınları, 141-148.

SULYANDZİGA R. V., D.A. KUDRYAŞOVA, P. V. SULYANDZİGA (2003) Korennıye maloçislennıye narodı Severa, Sibiri i Dal’nego Vostoka Rossiyskoy Federatsii: Obzor sovremennogo polojeniya, Moskva

ŞERSTOVA L.İ (2006) Altaytsı: Obşiye svideniya, Etniçeskaya istoriya. Tyurkskiye narodı Sibiri, Moskva: Nauka, 275-391.

TADİNA N. A. (2008) Altaytsı: Mejdu “severom” i “yugom” (k probleme vnutrietniçeskogo obşçeniya). İzvestiya AGU, Barnaul: 2008, No 4/2 (60), 178-184.

TYUHTENEVA S. P. (2006) Altaytsı: Sreda obitaniya, hozyaystvennaya deyatel’nost’ i osnovnıye harakteristiki material’noy kul’turı. Tyurkskiye narodı Sibiri, Moskva: Nauka, 392-412.

TYUHTENEVA S. P. (2006) Altaytsı: Sovremennıye obşçestvennpolitiçeskiye organizatsii i dvijeniya. Tyurkskiye narodı Sibiri, Moskva: Nauka, 462.

UNESCO Atlas of the World’s Languages in Danger http://www.unesco.org/culture/languages-atlas/index.php?hl=en&page= atlasmap (01.07.2010).

UNESCO Red Book On Endangered Languages: Northeast Asia http://www.helsinki.fi/~tasalmin/nasia_index.html#index (03.03.2008);

UNESCO: Yazıki narodov Sibiri, nahodyaşçiesya pos ugrozoy isçeznovaniya:  http://lingsib.iea.ras.ru  (03.03.2008)

URTEGEŞEV N. S. (2010) Kumandintsı: Rezul’tatı sotsio-lingvistiçeskogo obsledovaniya, Yazık i obşçestvo v sovremennoy Rossii i drugih stranah: Mejdunarodnaya konferentsiya İnstituta yazıkoznaniya RAN (Moskva, 21-24 iyunya 2010 g.). Dokladı i soobşçeniya (Otv.red. V.A. Vinogradov, V. Yu. Mihal’çenko), Moskva: İnstitut yazıkoznaniya RAN, 393-399.

“V Altayskom kraye izdana azbuka kumandinskogo yazıka” http://www.indigenous.ru/modules.php?name=News&file=%20print&sid=215 (07.12.2010)

VERBİTSKİY V. İ. (1893) Altayskiye İnorodtsı: Sbornik etnografçeskih statey i izsledovaniy pod redaktsiyey A.A. İvanovskago, Moskva: Vısoçayşe utv. T-vo Skoropeçatni A. A. Levenson.

Vsemirnaya geografiya: Respublika Altay http://worldgeo.ru/russia/reg04  (01.01.2010).

Vserossiyskaya perepis’ naseleniya 2002 goda “Natsional’nıy sostav naseleniya” www.perepis2002.ru  (04.01.2010).

Vsesoyuznaya perepis’ naseleniya 1989 g. Çislennost’ naseleniya SSSR, RSFSR i yeyo territorial’nıh yedinits po polu http://demoscope.ru/weekly/ssp/rus89_reg1.php  (01.01.2010).

Zakon o tselevoy programme “Sohraneniye i razvitiye altayskogo yazık na 2004-2008, Regioanl’noye zakonodatel’vo Respublili Altay http://altai.regionz.ru/%20index.php?ds=1326383

Zakon respubliki Altay “O yazıkah”. http://www.kultura-portal.ru/tree_new/laws/final.jsp?pub_id=11433&rubric_id=1002 (10.09.2007).

Zakon RSFSR: O yazıkah narodov RF (25 Oktyabr 1991: 205, 206, 207). http://www.mediacratia.ru/owa/mc/mc_references.html?a_id=526  (06.09.2007).

.

.