Çıkış Giriş

ÖZET
Her halkın etiketi, asırlar devamında oluşan etnik-kültür fenomenidir. Her halkın etiketinin başka halkların etiketinden az veya çok farklı olan özellikleri vardır. İdil-Ural Halklarının Geleneksel Etiketi bölgede değişik kültürler yaşadığından ayrıcı vasıfları içine almaktadır. Aynı anda asırlar boyunca devam eden Fin-Ugor, Türk, Moğol (Kalmuk) ve Doğu Slav (Rus) halklarının teması neticesi olarak etnik kültürel toplulukların çoğu için ortak olan etiket temasları tabakası oluşmuştur. İdil-Ural bölgesi halklarının ruhî kültürüne ait ortak kelimeler, demek ki onun bir kısmı olan Etiket Temaslarının Sözlü Araçları (ETSA)da üç genetik kültür unsur; Türk, Moğol ve Fin-Ugor unsurlarından oluşmuştur. Fin-Ugor halklarından en çok Türk katkısı Marilerde, Türk halklarından ise Fin-Ugor katkısı en çok Çuvaşlarda görünmektedir. Mari ve Çuvaşlarda başka halklarda olmayan Moğol kültür etkisi de hissedilmektedir. İdil-Ural dilleri ETSA’yı analiz etmek, bu bölgede ETSA’nın Türk ve Fin-Ugor dilleri için ortak olan tabakasının bu dilleri konuşanların dinine bakılmaksızın meydana geldiğini göstermektedir. Son yüzyılda Rusçanın etkisi altında ETSA’nın yeni tabakası oluşmaya başlamıştır. Her kültür benzersizdir ve onun öz bağlantı kurma usulleri vardır. Kültürler arası temaslar, öz kültürü koruma ve destekleme aracıdır, çünkü öz kültürün özgün olmasını ancak başka kültürlerle karşılaştırarak, onlarla diyalog kurarak anlamak mümkündür.

ANAHTAR SÖZCÜKLER
Geleneksel etiket, İdil-Ural bölgesi, kültürler diyalogu, konuşma etiketi fomülleri, etiket temaslarının sözlü araçları

ABSTRACT
The traditional etiquette of any nation presents a peculiar ethnic and cultural phenomenon, which was formed during the centuries-old history of the nation. Every nation’s etiquette has its own specific traits, which vary in this or that degree from the etiquette of other nations. Traditional etiquette of the Idil-Ural region has distinguishing features in view of the fact that it is presented with polytypic cultures. But as the result of the centuries-old contacts of Finno-Ugrian, Turk, Mongol and Russian peoples there were firmed common for many ethnic-linguistic-cultural communities layers of etiquette intercourse. The lexics of spiritual culture, and, correspondingly, verbal means of etiquette intercourse, as one of its constituents, were formed out of three genetic cultural elements among the peoples of the Volga-Ural region – these genetic cultural elements are Turk, Mongol and Finno-Ugrian. From Finno-Ugrian  peoples Maris have the most part of Turkish admixture, from Turkish peoples the greatest  share of Finno-Ugrian admixture have Chuvashs. The analysis of verbal means of etiquette intercourse of the languages in the Idil-Ural region shows that in the given region there was formed a common layer of verbal means of etiquette intercourse, typical for Turkish and Finno-Ugrian languages, not depending of confessional belonging of its bearers. In the last century, being under the influence of the Russian language, there is observed the tendency for a new layer of verbal means of etiquette intercourse to birth. Any culture is unique and has its own “cultural-specific” ways of intercourse. Intercultural intercourse is a device in preservation and maintenance of own culture, as the originality of proper culture is perceived only at the boundary of cultures, at the verge of two consciousnesses – in the dialogue of two cultures.

KEY WORDS
Traditional etiquette, the Idil-Ural region, cultures dialogue, speech etiquette formulas, verbal means of etiquette intercourse.

.

AHMET’YANOV R.G. (1978) Sravnitel’noye issledovaniye tatarskogo i çuvaşskogo yazıkov (fonetika i leksika). Otv. red. L.C. LEVİTSKAYA. “Nauka”, Moskova.

AHMET’YANOV R.G. (1981) Obşçaya leksika duhovnoy kul’turı narodov Uralo-Povolj’ya. Otv. red. G.F. SATTAROV. “Nauka”, Moskova.

BUTILOV N.V. (1995) K probleme tyurkizmov v finno-ugorskih yazıkah, Uzlovıye problemı sovremennogo finno-ugrovedeniya. Materialı I Vserossiyskoy konferensii finno-ugrovedov. Yoşkar-Ola.
Çuvaşsko-russkiy slovar’ (1961) Okolo 25000 slov. Pod red. M.Y. SİROTKİNA. “Gos-noye izd-vo inostrannıh i natsional’nıh slovarey. Moskova.

DAL’ V.V. (1880-1884) Tolkovıy slovar’ jivogo velikorusskogo yazıka. Vtoroye izd., ispr. i znaçit. umnojennoye po rukopisi avtora. V 4 t. T. IV. “İzdaniye knigoprodavsa-tipografa M.O. Vol’fa. S.-Petersburg.

FASMER M. (1987) Etimologiçeskiy slovar’ russkogo yazıka. Vıp. 4 t. T. IV. Per. s nem. i dop. O.N. Trubaçeva. 2-ye izd., ster. “Progress”, Moskova.

FEDOTOV M.R. (1965) İstoriçeskiye svyazi çuvaşskogo yazıka s yazıkami ugro-finnov Povolj’ya i Permi. Çuvaşsko-mariyskiye svyazi. Ç. 1. Otv. red. N.A. BASKAKOV. “Çuvaş. kn. izd-vo”, Çeboksarı.

FEDOTOV M.R. (1990) Çuvaşsko-mariyskiye vzaimosvyazi. Pod red. İ.S. GALKİNA. “İzd-vo Saratovskogo un-ta. Saranskiy filial”, Saransk:

FEDOTOV M.R. (1996a)  Etimologiçeskiy slovar çuvaşskogo yazıka. V 2 ç. T. 1-2. Çeboksarı.

FEDOTOV M.R. (1996b). Çuvaşskiy yazık. İstoki. Otnoşeniye k altayskim i finno-ugorskim yazıkam. İstoriçeskaya grammatika. “İzd-vo Çuvaş. un-ta”, Çeboksarı.

GARİPOV T.M. (1979) Kıpçakskiye yazıki Uralo-Povolj’ya (Opıt sinhroniçeskoy i diahroniçeskoy harakteristiki). Otv. red. B.A. Serebrennikov. “Nauka”, Moskova. http://www.prof.msu.ru/publ/bmsk2/o38.htm

İSANBAYEV N.İ. (1989) Mariysko-tyurkskiye yazıkovıye kontaktı. Çast’ pervaya (Tatarskiye i başkirskiye zaimstvovaniya). “Mariyskoye knijnoye izdadel’stvo”, Yoşkar-Ola.

İSANBAYEV N.İ. (1994) Mariysko-tyurkskiye yazıkovıye kontaktı. Çast’ vtoraya (Slovar’ tatarskih i başkirskih zaimstvovaniy). “Mariyskoye knijnoye izdadel’stvo”, Yoşkar-Ola.

İSANBAYEV N.İ. (1995) Tyurkskiye leksiçeskiye kal’ki v mariyskom yazıke. Uzlovıye problemı sovremennogo finno-ugrovedeniya. Materialı I Vserossiyskoy konferensii finno-ugrovedov. Yoşkar-Ola.

PLATONOV Y.P. (2002) Etniçeskiy faktor. Geopolitika i psihologiya. “Reç’”, S.-Petersburg.

RÄSÄNEN M. (1969) Versuch eines etymologischen Wörterbuchs der Türksprachen, Helsinki.

RÓNA-TAS András (1971-1972) Középmongol eredetü jövevényszavak a csuvasban. Szeged.

Russko-başkirskiy slovar’: 46000 slov (1964). “Sovetskaya ensiklopediya, Moskova.

SAFİULLİNA F.S., GALİULLİN K.R. (1986) Russko-tatarskiy razgovornik. “Tatar. kn. İzd-vo”, Kazan.

SCHEMER, Bernd (1977) Arabische und neupersische Lehnworter im Tschuwaschischen: Versucht e. Chronologie ihrer Lautveranderungen. - 1. Aufl. Wiesbaden: Steiner. (Veroffentlichungen der Orientalischen Komission; Bd. 29).

SULTANOV F.F. (1982) Nekotorıye osobennosti kommunikativnogo povedeniya tatar i başkir. Natsional’no-kulturnaya spetsifika reçevogo obşçeniya narodov SSSR. Moskova.

TARAKANOV İ.V. (1982) Zaimstvovannaya leksika v udmurtskom yazıke (Udmurtsko-tyurkskiye yazıkovıye kontaktı). “Udmurtiya”, İjevsk.

TER-MİNASOVA S.G. (2000) Yazık i mejkul’turnaya kommunikatsiya: Uçebnoye posobiye. “Slovo”, Moskova.

YEGOROV N.İ. (1984) Bolgaro-çuvaşsko-kıpçakskiye etnoyazıkovıye vzaimootnoşeniya v. XIII-XVI velkah. Bolgarı i çuvaşi. Sb. st. ÇNİİ. “Çuvaş. kn. izd-vo”, Çeboksarı.

YEGOROV N.İ. (1992) Problemı genetiçeskoy i hronogopologiçeskoy stratifikatsii leksiki çuvaşskogo yazıka i teoriya bulgaro-çuvaşskoy etnoyazıkovoy preyemstvennosti. Nauçnıy doklad po opublikovannım trudam, predstavlennıy k zaşçite na soiskaniye uçyenoy stepeni doktora filologiçeskih nauk. “RİPKS pri Gosarhstroye Respubliki Kazahstan”, Alma-Ata.

YEGOROV V.G. (1971) Sovremennıy çuvaşskiy literaturnıy yazık v sravnitel’no-istoriçeskom osveşçenii. 2-ye ispr. izd. “Çuvaş. kn. izd-vo”, Çeboksarı.

YEGOROV V.G. (1964) Etimologiçeskiy slovar’ çuvaşskogo yazıka. “Çuvaş. kn. izd-vo”, Çeboksarı.

ZOLOTNİTSKİY N.İ. (1875) Kornevoy çuvaşsko-russkiy slovar’, sravnennıy s yazıkami i nareçiyami raznıh narodov tyurkskogo, finskogo i drugih plemyen. “Tipografiya İmperatorskogo un-ta”, Kazan.

VEJBİTSKAYA  Anna (2001) Sopostavleniye kul’tur çerez posredstvo leksiki i pragmatiki. Per. s angl. A.D. ŞMELYEVA. “Yazıki slavyanskoy kul’turı”, Moskova.

.

.