Çıkış Giriş

ÖZET
Bu makalede, I.V. Kormuşin’den sonra, İdil-Kama-Ural etno-dil bölgesi Türk dil türlerinde, özellikle Kıpçak-Bulgar (Tatar ve Başkurt) ve kısmen Bulgar (Çuvaş) grubuna ait Türk dil türlerinde, bir de Moğol ve Tungus-Mançu dillerinde *tu kökűnün sözcüksel-semantik gelişimini analiz etmeye çalıştık. Şunu da demeliyiz ki, bu araştırma, bir taraftan, gösterilen dillerde tek heceli kök temellerini sistemli anlatma metodolojisine ve metoduna giriş, diğer taraftan, incelediğimiz Altay ailesine ait olan dillerde semantik rekonstrüksiyonun ortak ve farklı özelliklerini meydana çıkarmaya yardımcı olabilecek yolları ve yöntemleri önermektir. Onların mânası değişik yapılı olgusal malzeme (yâni, yeniden düzenlenmiş (bağımlı) bir, iki, üç heceli kökler ve temeller gőz őnűnde bulundurulmaktadır) kullanılarak Umum Türkçe açıdan kavranılmakta, ve onlar, bir taraftan, senkronik açıdan nitelendirilmekte, diğer taraftan, tematik ve sonra semantik sınıflandırma (I. Doğa: cansız ve canlı; II. Insan (fiziksel ve biyolojik, hisseden, isteyen, düşünen ve konuşan bir varlık olarak; III. Toplum (sosyal bir varlık olarak insan: 1. devlet yapılarının bir birimi olarak Insan; 2. insan toplumun ideolojik sisteminde; 3. toplumun fonksiyonel bir birimi olarak insan); IV. İdrak) çerçevesinde alınan ilk sonuçlar, ancak yapıları tek heceli diye işaretlenen (“Ünlü”, “ÜnlüÜnsüz”, “ÜnsüzÜnlü”, “ÜnsüzÜnlüÜnsüz” veya “ÜnlüÜnsüzÜnlü”, “ÜnsüzÜnlüÜnsüzÜnsüz” gibi modeller) kök ve gövdeler için ideografik (kavramsal) paradigmatikayı belirlemek ve tesbit etmek için kullanılan yapısal temel gibi ortaya çıkmaktadırlar. İlk aşamanın aksine, onların, tek heceli kök ve gövdelerin ideografik paradigmatikasını açıklama çerçevesinde çeşitli (fonolojik, morfonologik ve fonosemantik) araştırmalar yapmaya imkân veren diyakronik özellikleri açısından bakılabilir.

ANAHTAR SÖZCÜKLER
Kök yapısı (temel), semantik rekonstrüksiyon, kök morfem, esas Türk ve Moğol kök temellerinin ayrışıp ayrışmaması, ideografik paradigmatik, “Tabiat (canlı ve cansız), “Kişi”, “Toplum” ve “Kavrama (apriori)” kognitif alanları.

ABSTRACT
According to fixed aims of the report, there will be made an attempt to show up monosyllabic root words in the common word stock of the languages that are analyzed (particularly, Turkish varieties of Idil-Kama-Ural ethnolinguistical region in Eurasian context) and their ideographical and ethnolinguistical characteristics in four cognitive spheres: 1. Cognition; 2. Nature; 3. A man; 4. Society. It is quite clear that this methodological aspect of reconstruction is connected with the attempt to penetrate into the ontological aspects of cognitive activities of the world-outlook of nations that are the members of Altai family. The main conclusion of the author, based on the analyze of numerous actual linguistic elements and historical lexicon is following: history of Idil-Ural Kipchak Turkish varieties, reflected in their languages more widely than history of Bulgar Turkish, but at the same time, it is more limited than the history of Golden Horde civilization's languages. Consequently, Nogay, Krim Tatars, Bashkirs, Kazaks, Karakalpaks and Uzbeks have the same right for the deep historical rapprochement with Mongol, Tungus-Manchu and other tribes and languages as the Tatar nation.

KEY WORDS
Structure of the root (base), semantic reconstruction, root morpheme, dissolubility (indissolubility) of the original Turkish and Mongol root bases, ideographical paradigmatics, cognitive spheres “Nature (animate and inanimate)”, “Man”, “Society” and “Cognition (a priori)”.

KAYNAKLAR / BIBLIOGRAPHY

Atalay, B. (Çeviren) (1992) Divanü Lûgat-it-Türk Tercümesi I-III, Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları 523. (DLT)

Başkort höyleşteriniň hüžligi (1967) I-III tt., Üfü.

Bergtayev G.A. (1975) Leksika sovremennıh mongol’skih yazıkov. Na materiale mongol’skogo i buryatskogo yazıkov, Moskova: Nauka, 382 s.

Drevnetyurkskiy slovar’ (DTS) (1969) Leningrad.

Kajibekov E.Z. (1986) Glagol’no-imennaya korrelyatsiya gomogennıh korney v tyurkskih yazıkah, Alma-Ata: Nauka, 271s.

Kormuşin I.V. (1971) Leksika semantiçeskoe kornya *da v altayskih yazıkah. Tyurkskaya leksikologiya i leksikografiya, Moskova: Nauka, s. 9-19.

Khaliullina N.U. (2000) Leksika kıpçakskih yazıkov Uralo-Povoljya v yeyo otnoşenii k strukture leksiko-semantiçeskoy sistemı yazıkov altayskoy semyi. Yevraziystvo: istoriko-kul’turnoe nasledie i perspektivı razvitiya: Tezisı dokladov mejdunarodnoy nauçnoy konferentsii (14-15 sentyabrya 2000 g.), Ufa: izd-vo “Vostoçnıy Univesitet”, s.148-149.

Pekarskiy E.K.(1917) Slovar’ Yakutskogo yazıka II, tt. I-III.

Sravnitel’nıy slovar’ tunguso-man’çjurskih yazıkov (TMS) (1975) Leningrad.

Şayhulov A.G. (2000) Struktura i ideografiçeskaya paradigma odnoslojnıh  kornevıh osnov v kıpçakskih yazıkah Uralo-Povoljya v kontinuume areal’noy, mejtyurkskoy i obşetyurkskoy leksiki (synopsis i taksonomiya kognitivnoy sferı “Priroda (jivaya i nejivaya)”, Ufa: izd-vo BaşGU: s. 177-188.

Tatar tiliniň diyalektologik suzligi (1969) Kazan: TKN.

Vladimirtsov B.Ya. (1929) Sravnitel’naya grammatika mongol’skogo pis’mennogo yazıka i khalkhaskogo nareçiya. Vvedeniye i fonetika, Leningrad, 401 s.

.