ÖZET
Tercüman, İsmail Gaspıralı tarafından Kırım’ın Bahçesaray şehrinde yayımlanan ve Rusya Müslümanlarının medenî uyanışında önemli bir yere sahip olan uzun süreli tek gazetedir. Bütün Rusya Türklerine hitap eden bu gazete Müslümanların modernleşme aşamasında büyük bir problem olarak karşımıza çıkan eğitim, kimlik, çağdaşlaşma, ortak dil, alfabe, milliyet / kavmiyet meselelerinde çözüm yolları üretmiş ve aydınları bu yolda yönlendirmiştir. Bu çerçevede ele alacak olursak İsmail Gaspıralı ile Kafkasyalı aydınlar arasındaki ilişkiler Tercüman gazetesi yayımlanmadan önce başlamış, İsmail Bey ilk matbuat faaliyetlerini Tiflis’te Celal ve Sait Ünsizade kardeşler yardımıyla gerçekleştirmiştir. Onun Kafkasya muhitiyle olan bu ilişkisi Tercüman yayımlandıktan sonra da devam etmiştir. Bu gazetede Kafkasya’dan birçok aydının farklı yazıları yayımlanmış hatta Kafkasya sahasından bazı aydınlar Tercüman’a muhabirlik yapmıştır. Rusya Müslümanları arasında modernleşme yönünde ilk ciddi adımların Kafkasya ve İdil-Ural Türkleri tarafından atıldığı bilinmektedir. Kırım’da yayımlanan Tercüman, bütün Rusya Türklerinin modernleşme sürecine ışık tuttuğu gibi sıkı bağların varlığı sebebiyle Kafkasya’daki modernleşme çabalarını ortaya çıkarmak bakımından ilk elden kaynak niteliğindedir. Bugün Azerbaycan edebiyat tarihinin modernleşme dönemini izah edebilmek için Tercüman’ın ansiklopedik kimliğine başvurmak gerekir. Bu makalede Tercüman gazetesinde ortaya çıkarılan ve bugün Azerbaycan edebiyat tarihlerinde yer bulmamış bazı meseleler tartışılmaya ve araştırmacıların dikkatine sunulmaya çalışılacaktır. Tercüman gazetesinde ortaya çıkan bu bilgiler 19. yy. sonları ve 20. yy. başlarında Rusya Türklerinin modernleşmesinde rol oynayan Kafkasyalı aydınların biyografilerine de katkı sağlamaktadır.

ANAHTAR SÖZCÜKLER

İsmail Gaspıralı, Tercüman gazetesi, Azerbaycan edebiyatı, Hasan Melikzade Zerdabî, Abbasguluağa Bakıhanlı, Mirza Fethali Ahundzade, Nesip Bey Yusufbeyli, Neriman Nerimanof.

ABSTRACT
Tercuman, the only long term newspaper that played an important role in cultural revival of Muslims of Russia, was published by Ismail Gaspıralı in Bahcesaray, the city in the Crimea. The newspaper addressing all Turkish peoples of Russia provided Muslims with the solutions to the problems they face in the process of modernization including such issues as education, identity, modernization, common language, alphabet, nationality, and by doing so it also guided the intellectuals. In this context the relationship between Ismail Gaspirali and Caucasian intellectuals started before publication of Tercuman when Ismail Gaspirali realized his first publication activities by the help of Celal and Sait Unsizade brothers in Tiflis. This relationship with the circles of Caucasus was also sustained after Tercuman was released. Different articles by a number of intellectuals from Caucasus were published in this newspaper. Moreover some of the intellectuals served as correspondents from Caucasus region. It is known that first serious steps toward modernization among Muslims of Russia were undertaken by Caucasian and İtil-Ural Turks. Being published in the Crimea, Tercuman not only sheds light on process of modernization among Muslims of Russia it is also a primary source due to its strong ties in terms of investigation of first attempts of modernization in Caucasus. Today, in order to explain the modernization period in history of Azerbaijani literature, referring to encyclopedic sources of Tercuman is needed. In this article some issues not mentioned previously in history of Azerbaijan Turkish literature will be discussed and brought to the attention of researchers. This information based on materials from Tercuman will also make contributions to the biographies of intellectuals who played role in modernization of Muslims of Russia in the end of 19th and the beginning of 20th century.

KEY WORDS
Ismail Gaspirali, newspaper Tercuman, the literature of Azerbaijan, Hasan Melikzade Zerdabi, Abbasguluaga Bakihanli, Mirza Fethali Ahundzade, Nesip Bey Yusufbeyli, Neriman Nerimanof.

KAYNAKLAR / BIBLIOGRAPHY

Tercüman (1883-1914)
[Şuşa’dan bize yazıyorlar ki mahallin şairi], 16 Fevral 1884 / 6
Bakû’dan, 31 Mayıs 1884 / 20
Fünun ve Edebiyat, 15 Noyabr 1885 / 17 (II. Seri)
Bahçesaray’da Tiyatro, 4 Fevral 1886 / 8
Kafkasya’da Şiir, 11 Noyabr 1888 / 39
Tatarca’danTercüme, 17 May 1890 / 16
Azerbaycan Şi’r-i Türkîsi, 14 Oktabr 1890 / 35
Azerbaycan Şi’r-i Türkîsi, 23 Oktabr 1890 / 36
Yeni Gazete, 4 Oktabr 1893 / 33
Bizim Hâl ve Maişet 14 May 1895 / 19
Şeki’den Mektup, 14 Yanvar 1896 / 2
Millî Şiir 24 Fevral 1897 / 8
Tiflis,  5 İyun 1898 / 22
Bakû, 23 Aprel 1899 / 15
Bir Milyonluk Hayr-ı Hayrat, 31 Dekabr 1900 / 48
Türk Nağmelerinin Mecmuası,  22 Aprel 1901 / 15
Bakû, 3 Noyabr 1903 / 43
Muhammed Tağı Efendi Sıdki, 14 Dekabr 1903 / 49
Tatarca Tiyatro Temaşaları,  20 Fevral 1904 / 15
Tatar Lisanında Tiyatro Oyunları, 27 Avgust 1904 / 69
Edebiyat, 14 Sentabr 1904/ 74
[Hayat refikimizin başında…], 7 Dekabr 1905 / 102
Akgül Destesi yaki Edebiyat-ı Cedide Hademeleri, 30 Dekabr 1905 / 110
Akgül Destesi yaki Edebiyat-ı Cedide Hademeleri, 17 Fevral 1906 / 15
Millî Şiir ve Ebyat, 1 Mart 1906 / 20
Edebiyat, 17 Mart 1906 / 27
Abdürrahim Talibov, 9 Fevral 1907 / 6
Edebiyat, Terane-i Milli, 22 Yanvar 1907 / 7
Fezail-i İnsaniye, 20 Fevral 1907 / 10
İki Bahar Bülbülü, 1Fevral 1907 / 11
Tedris ve Terbiye Mecmuaları, 16 Fevral 1907 / 17
Fezail-i İnsaniye, 26 Fevral 1907 / 21
Akgül Destesi, 1 İyun 1907 / 43
Şukûfe-i Maarif, 29 Fevral 1908 / 16
Şiir, 20 Mayıs 1908 / 36
Yaşamak İstersek Ahrar-ı İran 9 Oktabr 1909 / 41
N.Y. Mirza Fethali Ahundov’un Yevm-i Mahsusu Yübileyi, 20 May 1911 / 21
Safa Cemiyeti, 12 Oktabr 1913 / 228
Necef Bey Vezirof, 15 Noyabr 1913 / 251
Kabe-i Mualla-yı İrfanın Kurbanı Büyük İsmail Bey’e, 1 Oktabr 1914 / 200

Füyuzat (1907)
“Bülbül” (1907) Füyuzat, Sayı: 8
“Mirze Ebdürrehim Talıbov” (1986) Azerbaycan Sovet Ensiklopediyası, Cilt IX, Bakı.
“Sidqi, Mehemmed Tağı” (1984) Azerbaycan Sovet Ensiklopediyası, Cilt VIII, Bakı.
“Terane-i Millî” (1907) Füyuzat, Sayı: 7

AHMETOV, S. (2006) Azerbaycan Tarixinden Yüz Şaxsiyet, Bakı, Ayna Matbu Evi.
AKPINAR, Y. (1994) Azerî Edebiyatı Araştırmaları, İstanbul, Dergah Yayınları.
AKPINAR, Y. (2010) İsmail Gaspıralı’nın Akgül Destesi Adlı Biyografik Eseri, Türk Dünyası Dil ve Edebiyat Dergisi, Ankara, TDK Yayınları,  Sayı: 29
BAYRAMLI, O. (2006) Füyuzat 1906-1907 Bakı, Azerbaycan Respublikası Milli Elmler Akademiyası Nizami Adına Edebiyat İnstitutu, Çaşıoğlu Neşriyat.
HÜSEYNOF E. – MİREHMEDOV E. - HÜSEYNİ E. (2005) Mehemmed Hadi, Seçilmiş Şiirleri, Bakı, Şarq-Qarp yayınları.
İSMAYILOV, Mehdi (2011) Azerbaycanlı Şair Mehemmed Hadi (Hayatı-Sanatı-Eserleri), İstanbul, Ötüken Yayınları.
KÖÇERLİ, F. (2005) Azerbaycan Edebiyatı, Cilt II, Bakı, Avrasiya Press Yayınları.
MEMMEDLİ, Q. (1977) İmzalar, Bakı, Azerbaycan Dövlet Neşriyyatı.
OSMANQIZI, L. (2012) Ehmed Bey Ağaoğlu’nun Publisistikası, Bakı, Elm ve Tahsil Yayınları.
ÖZKAYA, Y. (2011) Ahmet Ağaoğlu’nun Hüseyinzade Ali Bey’e Mektupları, Türk Yurdu, (100. Yıl Münasebetiyle), Ankara Cilt 31, Sayı: 284.
SULTANOV M. (2005) Abbasgulu Ağa Bakıhanov “Seçilmiş Eserleri [Metn]”, (Red. E. Ehmedov, R. Sultanov.- Bakı, Avrasiya Press.
ŞAHVERDİYEF, Akif (2006) Azerbaycan Matbuat Tarihi, Tehsil Neşriyatı, Bakı, 56.
TOGAN, Z. V. (1942) Bugünkü Türk İli (Türkistan) ve Yakın Tarihi, Cilt I-Batı ve Kuzey Türkistan, İstanbul, Arkadaş, İbrahim Horoz ve Güven Basımevleri.
ZEYNALZADE, A. (2006) Azerbaycan Matbuatı ve Çar Senzurası 1850-1905, Bakı, Azerbaycan Milli Elmler Akademiyası Nizami adına Edebiyyat İnstitutu.