Çıkış Giriş

ÖZET
Hakas sözlü geleneği içinde alıptığ nımah adı verilen kahramanlık destanları Hakas tarihinin, estetik anlayışının, dünya görüşünün yansıdığı, iyi ve kötünün mücadelesinin, kahramanın eş almak ya da halkını istilaılardan kurtarmak üzere giriştiği maceralarının konu edildiği uzun manzum anlatılardır. Hakas kahramanlık destanları yüzlerce kahramanın yer aldığı birbirinden bağımsız anlatılar biçimindedir. Anlatıcı, ezberindeki "genel yerler"in (loci communes) oluşturduğu anlatı şemasını, anlatı anında yarattığı geçiş yerleri ile doldurur. Destanın anlatıcılarına haycı denir. Hay, sesin gırtlaktan veya göğüsten özel bir biçimde çıkarıldığı, Güneydoğu Sibirya Türklerine özgü şarkı söyleme tarzıdır. Destanlar genellikle homıs veya çathan adı verilen müzik aleti eşliğinde söylenir. Her destanın başında anlatıcının dinleyiciyi destandaki olayların başladığı yer, zaman, kahraman ve kahramanın çevresi ile tanıştırdığı başlangıç formeli bulunur. İcra şeması destancının müzik aleti ile yaptığı giriş müziğinden sonra, müzik aleti eşliğinde konu epizodunu haylayarak söylemesi, ardından şarkı biçiminde söylediğini anlatması, ardından aynı işlemin ikinci epizoda uygulanması biçiminde gerçekleşir. Destan manzum olmakla birlikte hece sayısı ve uyaklanış genellikle düzenli değildir. Destanda çok çeşitli abartmalar (hyperbola), metaforlar, benzetmeler, karşılaştırmalarla dolu yüksek sanatla işlenmiş bir dil kullanılır. Hakas destancılık geleneği 1970’li yılların ortalarından itibaren canlılığını kaybetmiştir. Bu yüzden destancılık geleneği üzerine çalışmalar artık eski kayıtlara dayanılarak yapılabilmektedir.

ANAHTAR SÖZCÜKLER
Kahramanlık destanı, Hakas destancılık geleneği, hay, haycı, Hakas sözlü edebiyatı.

ABSTRACT
Heroic epics called alıptığ nımah are long poetic narratives within the Khakas oral tradition that reflects the Khakas history, esthetics and phylosophy in which main theme are usually fight between the good and the evil and the adventures of the main character during his quest for finding a wife or for saving his people from invading forces. Khakas heroic narratives are independent narratives in which hundreds of heroes take place. The narrator, fills the narrative scheme (which is formed by “general places” [loci communes]) of his memory with the transition places that he created in course of narrating. Narrators of this type of saga are called khayci”. Khay, is a typical singing technique special to Southeastern Siberian Turks where the voice comes from larynx or from chest in a special way. These saga are usually narrated accompanied with a musical instrument called khomys” or chathan. At the beginning of each saga there is a prologue in which the narrator introduces the location, time, hero and surroundings of the event narrated in the saga, to the audience. The performance pattern is followed as an introduction music played by the narrator with the instrument and then the narrator singing the subject episode with khay singing and music and then the narrator narrating again the same episode this time without singing then same circle applied to the second episode. Whether these sagas are in a poetic form, their syllable numbers and clanging are not regulated. In narratives a special language which is refined with high artistic styles and is filled with various hyperbola, metaphors, accommodations and comparisons. Khakas saga tradition has faded off since the middle 1970’s. For this reason, researches on the saga tradition are based on the old records.

KEY WORDS
Heroic epics, Khakas epic tradition, khay, khayci, Khakas oral literature.

KAYNAKLAR / BIBLIOGRAPHY

ARIKOĞLU E. (2007) Hakas Destanları I, Ankara: TDK.

BUTANAYEV V. Ya. (1998) Etniçeskaya kul’tura hakasov, Abakan: İzdatel’stvo Xakasskogo gosudarstvennogo universiteta im. N.F. Katanova.

ÇİSTOBAYEVA N. S. (2002) “Ustoyçivıye elementı v tipiçeskih mestah hakasskogo geroiçeskogo eposa (na primere masti konya)”. Gumanitarnıye nauki v Sibiri, Novosibirsk: Nauka, 2002, No:3, 50-55.

ÇİSTOBAYEVA N. S. (2006b) “Svoyeobraziye tipiçeskih mest geroiçeskogo eposa”, Gumanitarnıye nauki v Sibiri, Novosibirsk: Nauka, 2006, No:4, 60-63.

ÇİSTOBAYEVA N. S. (2006c) “Spetsifika ustoyçivıh mest geroiçeskogo eposa hakasov (na primere opisaniya poyedinka bogatırey). Sibirskiy filologiçeskiy jurnal, Novosibirsk: NGU, 2006, 10-14.

ÇİSTOBAYEVA N. S. (2007) Geroiçeskiy epos hakasov: Tematika i poetika (Avtoreferat dissertatsii), Sektor Folklora narodov Sibiri İnstituta filologii Sibirskoye otdeleniya RAN, Ulan-Ude. http://www.imbt.ru/chist.doc (20.02.2009)

ÇOBANOĞLU Özkul (2001) Türk Dünyası Edebiyat Tarihi, c. 1, Ankara.

ÇOBANOĞLU Özkul (2003) Türk Dünyası Epik Destan Geleneği, Ankara: Akçağ.

DAVLETOV T. (2009) Han Mirgen: Hakas Alplık Destanı, Ankara.

ERGUN M. (1993) Hakas Haycıları ve Haycılık Sanatı. Millî Folklor, 3(19), Güz 1993, 23-26.

ERGUN M. (1996) Hakas Haycıları. Türk Dünyası Dil ve Edebiyat Dergisi, Sayı 1, Bahar 1996, 121-129.

Hakasskiy geroiçeskiy epos: Ay-Huuçin (1997) (Haz. V.Ye. MAYNOGAŞEVA), Novosibirsk: Nauka (Pamyatniki folklora narodov Sibiri i Dal’nego Vostoka T.16).

Xuban Arığ (1996) Bagatırskoye skazaniye zapisannoye ot S.İ.Şulbayeva. Podgatovka k izd. A.K. Maytakovoy. Abakan: Hakasskoye kn. İzd-vo.

ILGIN Ali (2008) Hakas Destanları II: Kara Kuzgun, Ankara: TDK.

JİRMUNSKİ V. M. (1962) Oguzskiy geroiçeskiy epos i “Kniga Korkuta”. Kniga moego Dede Korkuta (Per. V.V. Bartol’da; İzdaniye podgotovili V.M. JİRMUNSKİ i A.N. KONONOV), Moskva-Leningrad. 243-247.

JİRMUNSKİ V. M. (1964) Ritmiko-sintaksiçeskiy paralelizm kak osnova drevnetyurkskogo narodnogo epiçeskogo stiha. Voprosı yazıkoznaniya, 1964, No:4, Movkva. 3-24.

JİRMUNSKİ V. M. (1968) O nekotorıh problemah teorii tyurkskogo narodnogo stiha. Voprosı yazıkoznaniya, 1968,No:1, Moskva, 23-42.

KARASOY Yakup (1991) Destan Kavramı. Millî Folklor, 2 (10), Yaz 1991, 37-42.

KİLLİ G. (2009) Hakaslarda Destancılık Geleneği I: Araştırma Tarihi ve Kaynaklar. Modern Türklük Araştırmaları Dergisi (MTAD), 2009, 6/1, 16-29.

KİSELEV S. V. (1949) Drevnyaya istoriya yujnoy Sibiri, Moskva-Leningrad: İzdatel’stvo AN SSSR.

KUYLİ LYU (2001) Skaziteli i skazoçniki russkogo severa vtoroy polovinı 19-ogo veka. Acta slavica iaponica: Journal of Slavic research Center, Hokkaido University, Volume 18, 2001, 99-116.

KUZMİN Ye. N. (2005) Ukazatel’ tipiçeskih mest geroiçeskogo eposa narodov Sibiri (Altaytsev, Buryat, Tuvintsev, Hakasov, Şortsev, Yakutov). (Otv. Red. N.A. ALEKSEYEV), Novosibirsk: İzdatel’svo SORAN.

KULAGAŞEVA Z.İ. (Haz.) (1973) Altın Taycı, Abakan: Hızılçar kniga izdatel’stvozınıñ Hakasiya’dağı pölĭgĭ.

MAYNOGAŞEVA V. Ye. (1970) O traditsionnom bıtovanii hakasskogo geroiçeskogo eposa-alıptıh nımah, Uçenıye zapiski, HakNİİYALİ. Seriya filologii, Abakan, 1970, Vıp.14, No:1, 95-113.

MAYNOGAŞEVA V. Ye. (Haz.) (1977) Xara Xusxun. Alıptığ nımax, Abakan: Xıhılçar kniga izdatel’stvozınıñ Xakasiyadağı pölĭgĭ.

MAYNOGAŞEVA V. Ye. (1982) Nekotorıye elementı kompozitsii hakasskogo eposa. Problemı hakasskogo folklora, Abakan, 1982, 42-59.

MAYNOGAŞEVA V. Ye. (Haz.) (1988) Altın Arıg, Hakasskiy geroiçeskiy epos, Moskva: Glavnaya redaktsiya vostoçnoy literaturı.

MAYNOGAŞEVA V. Ye. (1997) O hakasskom geroiçeskom epose i alıptıh nımahe “Ay-Xuuçin”. Hakasskiy geroiçeskiy epos: Ay-Huuçin) (Haz. V.Ye. MAYNOGAŞEVA), Novosibirsk: Nauka (Pamyatniki folklora narodov Sibiri i Dal’nego Vostoka T.16), 11-47.

MAYTAKOVA A.K. (Haz.) (1995-1996) Xuban Arığ. V dvuh çastyah, Skazitel’ S. Şulbayev, Abakan.

ÖZKAN Fatma (1997) Altın Arığ Destanı, Ankara: Bilig Yay.

ÖZKAN İsa (1998) Türk Boylarının Sözlü Edebiyatındaki Nımah/Comok/Cumbak/Yomak Anlatım Türü Üzerine Bir Etimoloji Denemesi. Türk Dili Dil ve Edebiyat Dergisi, Sayı: 556, Nisan 1998, 368-378.

RADLOV V. V. (1885) Obraztsı narodnoy literaturı severnıh tyurkskih plemen, ç.V, Nareçiye dikokamennıx kirgizov, Sankpeterburg.

REİCHL Karl (2002) Türk Boylarının Destanları (Çev. Doç. Dr. Metin EKİCİ), Ankara: TDK Yay.

SOKOLOV Yu. M. (2008) Russkiy folklor, Moskva: İzdatel’stvo Moskovskogo Universiteta.

SUBRAKOVA O. V. (1977) Sobstvennıye imena personajey v hakasskom geroiçeskom epose, Voprosı hakasskoy filologii, Abakan 1977, 117-123.

SUBRAKOVA O. V. (2007) Yazık hakasskogo geroiçeskogo eposa, Abakan: Hakasskoye knijnoye izdatel’stvo.

STOYANOV A. K. (1988) İskusstvo hakasskih haydji. Altın- Arıg. Hakasskiy geroiçeskiy epos. Zap. i podgot. Teksta V. Ye. Maynogaşevoy, Moskva: Nauka, 577-590.

UNGVİTSKAYA M. A. & V. YE. MAYNOGAŞEVA (1972) Hakasskoye narodnoye poetiçeskoye tvorçestvo, Abakan: Hakasskoye otdeleniye Krasnoyarskoye knijnogo izdatel’stva.

TOKMAŞEV D.M. (2005) Sobstvennıye imena personajey v şorskom i hakassskom geroiçeskom epose: struktura i semantika, Yejegodnik İnstituta Sayano-Altayskoy tyurkologii, IH, Abakan 2005, 99-104.

YILDIRIM Dursun (1998) Türk Kahramanlık Destanı. Türk Bitiği: Araştırma/İnceleme Yazıları, Ankara, 149-157.

YILDIZ Naciye (2002) Türk Dünyasında Destan Kavramı. Uluslararası Türk Dünyası Halk Edebiyatı Kurultayı Bildirileri: 26-28 Mayıs 2000 (Ed. İsmet ÇETİN, Ayşe YÜCEL), Ankara: T.C. Kültür Bakanlığı Yay., 725-729.

.