Çıkış Giriş

Türkmenistan’da Heykeltıraşlık

Türkmen Heykeltaraşlık Sungatı, Redaktör: Saragt Babayev,Aşgabat: Türkmen Dövlet Neşriyat Gullugı, 2008: 144s.

Türkmenistan’da heykeltıraşlık sanatı 20. yy. başlarında 1920’li yıllara dayanır. O yıllarda esasen Türkmenistan SSR’ın çeşitli yerlerinde Lenin’in heykellerini görmek mümkündür. Bunlardan ilki 1927 yılında Bakülü heykeltıraş N. Nazarov tarafından Aşgabat’ta yapılmıştır (Niyazov 1996: 368). 1927 yılında yapılan diğer eserler ise E. R. Tripolskaya’nın “Türkmen” ve “Türkmen zenanı” adlı heykelleri ile B. A. Nikonov’un “Türkmen ayalı” (Türkmen kadını) adlı heykelidir. 1930’lu yıllarda Türkmenistan’da hiçbir heykeltıraşlık eseri üretilmez. 1940’lı yıllara gelindiğinde A. A. Abramov’un yanı sıra yurt dışından gelen birkaç heykeltıraşın eserlerini görmek mümkündür (Niyazov 1996: 368). 1944-45 yıllarında Türkmenistan’da II. Dünya Savaşında kahramanlıklar gösteren şahsiyetlerin (Gurban Durdı, General Yakup Kulıyev gibi) heykelleri dikilmeye başlanır. 60’lı-70’li yıllarda Türkmenistan’da plastik sanatlar da gelişmeye başlar. 70’li-80’li yıllarda Türkmen heykeltıraşları 1941-1945 Beyik Vatançılık Urşu “II. Dünya Savaşı” sırasında vefat eden askerlerin anısına bir dizi anıt dikerler (Niyazov 1996: 368). 90’lara gelindiğinde küçük ebatlı, anıtsal heykellerin yapımına ağırlık verilir ve bağımsız Türkmenistan Cumhuriyeti’nin ilk cumhurbaşkanı Türkmenbaşı Saparmurat Niyazov’un çok sayıda portresi, büstü, anıtı Türkmen heykeltıraşlar tarafından çalışılır (Niyazov 1996: 369-370). Günümüzde Türkmenistan’da heykeltıraşlık, Türkmen Dövlet Yörite Çeperçilik Mekdebi’nde (The Turkmen State Specialized Art School) ilmî olarak da ele alınmakta ve bu konuda eserler ortaya konmaktadır.

Tanıtmasını yaptığımız eser de bu çalışmalardan biridir. Türkmenistan’ın tanınmış heykeltıraşlarından Saragt Babayev’in redaksiyonuyla yayınlanan Türkmen Heykeltaraşlık Sungatı dört ana bölümden oluşmaktadır. Eser Türkmen Türkçesinde, İngilizce ve Rusça olmak üzere üç dilli hazırlanmıştır. Eserin ilk üç bölümü Türkmen heykeltıraşlık sanatının devirlerini ele almaktadır. Birinci bölüm kültürel tarih uzmanı Kakacan Bayramov’un hazırladığı Köne Dövürlerde Türkmenleriñ Heykelçiliği “Eski Devirlerde Türkmenlerin Heykelciliği” başlıklı makaleyle başlar (s.5-30). Makalede Türkmenistan topraklarının medeniyetin en eski merkezlerinden biri olduğuna vurgu yapılarak, Türkmenistan’ın çeşitli bölgelerinde taş devrinden kalma yapıların bulunduğu belirtilmiştir. Buna göre Türkmenistan’ın Balkan vilayetindeki Yaññgıca, Kesgirbulak, Begarslan, Canurpa, Garaseññgir, Coyruk, Cebel, Damdamçeşme, Gaylı; Ahal vilayetinin Ceytun, Çopandepe, Moncukludepe, Çagıllı, Bamı ve Amıderya’nın kıyılarında Kelteminar medeniyetine ait yaşam merkezleri bulunmuştur (s.5-6). Yine bu bölümde Gadımı Parların Heykelçiliği “Eski Farsların Heykelciliği”, Gadımı Hun ve Gök Türkmenleriniñ Heykelçiliği “Eski Hun ve Gök Türkmenlerin Heykelciliği” alt başlıkları bulunmaktadır. Eski Hunlar ve Göktürkler ile ilgili kısımda elbetteki Orhon ve Yenisey Yazıtlarından bahsedilmektedir (s.7-8). Makaledeki bir diğer alt başlık Merkezleşdirilen Türkmen dövletleriniñ zamanında daş işläp becericilik, gabartmaçılık ve heykelçilik sungatı “Kurulmuş Türkmen devletlerinin zamanında taş işlemecilik, kabartmacılık ve heykelcilik sanatı"dır (s.8-11). Bu bölümde özellikle Selçuklu Türklerinden kalan yapılardaki taş işlemeciliği ve kabartmacılık eserlerinin örneklerinden bahsedilmektedir.            

Eserin ikinci bölümü Sovyetler Birleşiği Zamanınıñ Heykeltaraşlık Sungatı "Sovyetler Birliği Zamanında Heykeltıraşlık Sanatı"  başlığını taşımaktadır (s.30-46). Bu bölüm Gurbancemal Kurayeva tarafından kaleme alınmıştır.  Kurayeva, Ekim devriminden sonraki yılların Türkmen heykeltıraşlık sanatı için en zor yıllar olduğunu dile getirir (s.30). Bu devirlerde Türkmen heykeltıraşlar dönemin siyasî ideolojisinin talep ettiği doğrultuda daha çok anıt heykeller üzerinde çalışmak zorunda kalmışlardır. İlk yapılan anıt heykel ise Lenin’in heykelidir. Anıt heykelin kaidesi A. A. Karelin tarafından dizayn edilmiştir. Gövdesi ise Y. R. Tripolskaya tarafından yapılmıştır. Kaidesi Türkmen halı motifleri ile bezenmiş olan ve üstünde eski yazıyla “Lenin” yazan bu anıt heykel bugün de başkent Aşkabat’ta yerinde durmaktadır (Resim 1).  Tripolskaya’nın, Lenin heykeli dışında Türkmen yaşulusı “Türkmen büyüğü”, Türkmen gelni “Türkmen gelini” adlı heykelleri de mevcuttur. Daha önce belirtildiği üzere 1930’lu yıllarda Türkmenistan’da tek bir heykel bile yapılmaz. 1940-1960 yılları arasında sadece A. A. Abramov’un eserlerini görmek mümkün olur (s.30). 1940’lı yıllarda Moldovalı heykeltıraş İ. L. Kaptenaru Türkmenistan’da çalışmalarda bulunur. Kaptenaru’nun Türkmen mukamı “Türkmen melodileri”(1945), İlkinci ädim “İlk adım” (1947), Izıŋa dolanmak “Dönüş” (1948) adlı eserleri bunların belli başlılarıdır.

                                                  
Resim 1. Lenin Heykeli                  Resim 2. Mahdumkulu Heykeli         Resim 2. Dutarçı

Sovyetler Birliği zamanında en sık yapılan heykeltıraşlık ürünlerinden biri de rölyeflerdir. Bu tür çalışmalar genelde birden çok heykeltıraş tarafından yapılmaktadır. Türkmenistan’da da U. Kluge, T. Federova ve A. Sylovaya tarafından 1955 yılında yapılan Türkmenistan SSR-niŋ senagatı "Türkmenistan SSCB’nin endüstrisi" ve Türkmenistan SSR-niŋ oba hocalıgı "Türkmenistan SSCB’nin ziraati" adlı çalışmalar rölyef türünün örneklerindendir (s.32). 1950’lerin sonu 60’ların başında Aşkabat’ta heykeltıraş V. P. Çudinov ve A. T. Şetinin’in çalışmalarını görmek mümkündür. Bunlardan Aleksey Timofeyeviç Şetini’ye ait büyük Türkmen şairi ve düşünürü “Mahtumkulu”nun heykeli kayda değerdir (Resim 2).  

Kurayeva, 1960-1970’li yılları ise Türkmen heykeltıraşlığının gelişiminin en üst seviyede olduğu yıllar olarak niteler (s.34). Bu yıllar arasında Moskova, Leningrad ve Taşkent’te eğitim gören yeni nesil, genç heykeltıraşlar Türkmenistan’a dönmüşler ve taş, ağaç, granit, mermer gibi materyalleri kullanarak yaratıcılıklarını sergilemeye koyulmuşlardır. Bu dönemde Türkmen heykeltıraşlığında tarihi şahsiyetlerin masa üstüne konulacak büyüklükteki büst ve heykellerinin de yapılmaya başlandığını öğreniyoruz. Yine Timofeyeviç Şetini 1962 yılında, Mahtumkulu’nun doğumunun 225.yılı anısına şairin masa üstü portre heykelciğini üretmiştir (s.34). Türkmen heykeltıraşlar halkın yaşamında önemli yere sahip kavramları, nesneleri, olayları da eserlerine yansıtmışlardır. Bu kimi zaman Türkmen millî çalgısı dutar olmuş, kimi zamansa Türkmenistan’da 1948 yılında meydana gelen büyük deprem. Örneğin Türkmen heykeltıraşlık sanatında önemli bir yeri olan heykeltıraş Seyitgulı Artıkmämmedov’un Dutarçı "Dutar çalan" (1976) adlı eseri Türkmen Heykeltaraşlık Sungatı kitabının sayfalarını süsleyen onlarca sanat eserinden sadece biridir (s.39) (Resim 3).

Türkmen Heykeltaraşlık Sungatı’nın üçüncü bölümü Garaşsızlık Zamanasınıŋ Heykeltaraşlık Sungatı “Bağımsızlık Devrinin Heykeltıraşlık Sanatı” başlığını taşımaktadır ve sanatçı Azat Annayev tarafından hazırlanmıştır (s.46-86). Bu bölümde XXI. yüzyıl başlarında başkent Aşkabat’ta kurulan heykelcilik okulunun temsilcileri olarak Babasarı Annamıradov, Saragt Babayev, Agameret Garayev, Nurmuhammet Atayev, Cuma Cumadurdı, Seyit Artıkmämmedov, Yedi Madatov, Gılıç Yarmämmedov, Velmırat Cumayev gibi ustaların adları zikredilmekte (s.48); bu sanatçıların bağımsızlık devri Türkmenistan’ının büyük anıtlarının kuruluşuna katılıp, heykeltıraşlık sanatını nasıl ilerilere taşıdıkları ifade edilmekte ve Türkmenistan’ın modern yapıları tanıtılmaktadır. XX. Yüzyıl sonu XXI. yüzyıl başı anıt heykeltıraşçılığının gelişimi de 3 döneme ayrılmıştır. Buna göre birinci dönem 1991-1997 yıllarını kapsar. Bu dönemde bağımsızlık döneminin ilk eserleri inşa edilmiştir. 1998-2001 yıllarını içine alan ikinci dönemde ise ulusal öneme sahip geniş anıtsal yapılar inşa edilmiştir. Üçüncü ve son dönem ise 2001 yılından günümüze kadar olan dönemdir. Bu dönemde Aşkabat şehrinin Kopetdağ’a doğru genişlemesiyle şehir merkezi dışında da heykelcilik sanatının örneklerinin verilmeye başlandığı belirtilmektedir (s.50).

Türkmenistan’da bağımsızlıktan sonraki devirde yapılan heykeller daha çok devlet idarelerinin, sosyal dinlenme tesislerinin, müze ve tiyatroların kuruluşuyla ve yapılarıyla bağlantılıdır. 1991 yılında bağımsızlığını ilan eden Türkmenistan Cumhuriyeti’nde bağımsızlık sonrası açılışı yapılan ilk anıt eser Ene Mähri "Ana sevgisi" adlı eserdir (s.51). Onu 1998 yılında açılışı yapılan, şeklini üç ayaklı Türkmen ocağından alan Bitaraplık binası izler (Tarafsızlık binası- halk arasında “üç ayak” olarak adlandırılmaktadır) (Resim 4). Yine 1998 yılında açılışı yapılan ve 1948 yılında gerçekleşen depremi tasvir eden bir diğer görkemli çalışma Yer göteren sarı öküz "Yeri kaldıran sarı öküz"dür (Resim 5). Her iki yapıda da Saragt Babayev’in emeği vardır. Türkmenistan’da 2000-2001 yıllarında yapılan diğer iki önemli anıt ise 118 m. uzunluğundaki Garaşsızlık binası "Bağımsızlık binası" (halk arasında “bäş ayak” olarak bilinir) (Resim 6) ve Türkmenistan’ın bağımsızlığının 10. yılı anısına yapılan ve 10 adet Türkmen Ahal-Teke atı heykelinden oluşan (Resim 7), halk arasında “kırk ayak” olarak bilinen yapıdır. Bunların her biri bugün başkent Aşkabat’ı süsleyen ve hem yerli halkın hem de turistlerin uğrak yeri hâline gelmiş yapılardır.

                                                                     
Resim 4. Bitaraplık binası                Resim 5. Yer göteren sarı öküz             Resim 6. Garaşsızlık binası

Resim 7. On Ahıl Teke Atı Heykeli, Gırk Ayak

Üçüncü bölümün sonunda, günümüzde atölyesi Türkmenistan’ın meşhur bir sanat okuluna dönüşen, 64 yaşındaki Saragt Babayev’in hayatı ve aldığı ödüller kronolojik olarak sıralanmıştır (s.84-85).

Resim 8. Heykeltıraş Saragt Babayev ve Annesi	Resim 9. S. Babayev’in Annesinin Büstü

Türkmen Heykeltaraşlık Sungatı çalışmasının son bölümünde ise öğrencisi Şeker Bayramova’nın kaleminden Armaveriŋ Halıpa! "Yorulma Usta!" başlığı altında heykeltıraş Saragt Babayev’i daha yakından tanıma imkânı buluyoruz (s.86-116). Buna göre Saragt Babayev, Babadayhan rayonunun Yarıgökçe köyünde bir çiftçi ailesinde dünyaya gelmiştir. Babayev'in çocukluğu köylerinde pamuk tarlalarında çalışarak ve çobanlık yaparak geçer. Babayev, çocukluk yıllarındaki bu çalışmalarının kendisine emeği, inceliği ve sabrı öğrettiğini söylemektedir (s.86). "Daşıŋam öz dili bar" (taşın da kendi dili var) diyen sanatçı, esasen Türkmen Devlet Sanat Okulu'na oldukça geç bir yaşta, 22 yaşında öğrenci olabilmiştir. Bunda Aşkabat'a gelerek, hocalardan oğlunun sanat okuluna giriş sınavına alınmamasını rica eden annesinin de rolü olmuştur (Resim 8).  Geç de olsa emeline ulaşan Babayev, heykeltıraş olduktan sonra annesinin portresini de çalışmıştır (Resim 9). 

Türkmen Heykeltaraşlık Sungatı'nın 118-137. sayfaları arasında Türkmen heykeltıraşlık sanatının seçilmiş eserlerini görmek mümkündür. Eser, Kaynaklar (s.138-140), Sözlük (s.141-142) ve Mazmunı “İçindekiler” (s.143) bölümleri ile son bulmaktadır.

Türkmen heykeltıraşlık sanatını dünü ve bugünüyle bizlere tanıtan bu güzel çalışmayı hazırlayanların ellerine sağlık diyor, yenilerini tanıtmak için sabırsızlanıyoruz.

KAYNAKLAR / BIBLIOGRAPHY
Niyazov S. A. (Baş Redaktör), (1996). “Şekillendiriş Sungatı”, Türkmenistan (Kiçi Ensiklopediya), Türkmenistan Ilımlar Akademiyası Ş. Batırov Adındakı Tarıh İnstitutı, Aşgabat, s.364-372.