ÖZET
İsmail Gaspıralı 20. yüzyıl başlarında Tercüman gazetesinde genel Türk tarihini yazma ile ilgili mühim bir meseleyi dile getirmiştir. Yazar, özellikle “Tarih-i Türkî” adlı makalesinde Türk halklarının genel tarihinin yazılması gerektiğini vurgulamıştı. Gaspıralı 1885 yılında Rus generali A. Kuropatkin’ın Orta Asya’da Rus Askerinin İlerlemesi adlı hatıra kitabından parça yayımladı. 1906’da ise Türkistan’ın son 50 yılı ile ilgili görüşlerini ilave ederek “Tarih-i Cedide-i Türkistan” adı altında birkaç makale yayımlar. Gaspıralı mezkûr makalelerinde Rus işgali  öncesinde Türkistan hanlıklarındaki siyasî, içtimaî ve iktisadî yaşamı tahlil eder ve böylece ülkenin gerçek, aktüel tarihini yazmaya yönelik girişimi başlatmış olur. Gaspıralı Türkistan’da, son yüzyılda gerçekleşen olaylar hakkında yazarken, Türkistan’ın Rusya’ya tâbi kalmasının nedenlerini geniş bir şekilde göstermeye çalışır. Gaspıralı bu nedenleri analiz ederken, çöküşün Rusların işgalinden bir kaç yüzyıl öncesine dayandığını belirtir. Gaspıralı, Türkistan’ın bu yeni, modern çağ tarihi ile ilgili yazılarında son dönemdeki Han ve ulemanın yürüttüğü siyaseti benimsemediğini belirtir ve ciddî bir şekilde eleştirir. Gaspıralı’ya göre açıkça, siyasî yenilgi nedeniyle istiklal elden gitmiştir diye yazmaktadır ve buna sebep olan devlet yöneticilerini, Han ve Saray çevresini suçlamaktadır. Gaspıralı’nın Türkistan’ın yeni tarihi hakkındaki yazıları, ülkenin Rus egemenliği dönemine ait görüşlerini belirtiyor olması itibariyle ayrıca önemlidir. Devrin bir Türk aydınının tarihe ve Türk tarihine bakış tarzını ortaya koyar. Bu ise Gaspıralı’nın tarihi olayları tüm hakikatiyle, bu vahim olaylarının gerçekleştiği anda anladığını, çözümlediğini, bilinç yaratmak istediğini, uygun bir şekilde aktardığını göstermektedir.

ANAHTAR SÖZCÜKLER

Tercüman, İsmail Gaspıralı, Türkistan modern tarihi, Genel Türk tarihi, Rus işgali, Buhara, Tarih-i Cedide-i Türkistan

ABSTRACT
At the beginnings of the 20th century Ismail Gasprinskii had initiated writing general Turkish history via his newspaper Tercüman. Gasprinskii had stressed this issue, related to the general Turkish history, in his article “Turkish History”. In 1885, Gasprinskii published a large article in few issues of Tarcuman named “A Progress of the Russian troops in Central Asia” by Russian general A.Kuropatkin. In 1906, Gasprinskii published above mentioned article analyzing and adding his own views on last 50 years of Turkestan under name “A New History of Turkestan”. In this large article Gasprinskii tried to analyze a political, social, and economic life of existed Khanates in Turkestan before the Russian conquest and by that he initiated writing a true history of Turkestan. Gasprinskii tried to show a wide range of reasons that occurred during the last period in Turkestan and it’s remaining a subject of Russia. He, when analyzing those reasons, indicates that goes back a few centuries before the collapse of the Russian occupation. Gasprinskii, in his writings on the new history of Turkestan, indicates that last Khans, carried out in recent years and clergy were short-sighted in politics and blamed them for such acts. Gasprinskii clearly writes that Turkestan lost its independence due to political reasons and accused of this the Khans. The views and writings of Gasprinskii on the new history and on the Russian conquest of Turkestan are revealing a new conception of Turkic intellectual on history. Thus shows Gasprinskii how he understood and interpreted historical events and presented it in all its truth.

KEY WORDS

Tercüman, Ismail Gasprinskii, Turkestan, general Turkish history, Russian invasion, Bukhara, Tarih-i Cedide-i Türkistan / New History of Turkestan.

KAYNAKLAR / BIBLIOGRAPHY

ABAZA K.K. (1902) Zavoevanie Turkestana: Rasskazy iz voennoj istorii, ocherki prirody, byta i nravov tuzemcev v obshhedostup. izlozh: S risunkami, kartami i planom tekinskoj kreposti Deongil-tepe. SPb.
ABDIRASHIDOV Z. (2011) Ismail Gasprinskij i Turkestan v nachale 20-go veka: svjazi-otnoshenija-vlijanie, Tashkent: Akademnashr.
AJNI S. (1960) Buhara (vospominanija). Sobranie sochinenij, T. 1. Moskva.
ALESKEROV Ju.N. (1967) Samarkand (stranicy istorii), Tashkent: Uzbekistan.
ARANDARENKO G. (1881) Buharskie vojska v 1880 g. Voennyj sbornik. 1881. Oktjabr’.
BECKER S. (1968) Russia’s Protectorates in Central Asia: Bukhara and Khiva, 1865-1924, Harvard University Press, Cambidge, Massachusetts.
BARTOL’D V. (1922) Istorija Turkestana. Trudy Turkestanskogo gosudarstvennogo universiteta. Vyp. 2. Tashkent: Turkestanskoe gosudarstvennoe izdatel’stvo.
Bu günkü mesele (1911) Tercüman. 1911. Sayı: 32.
Buhara ve Bahçesaray (1893) Tercüman. 1893. Sayı: 4.
Buhara-i şerif (1910) Tercüman. 1910. Sayı: 17.
Buhara. (1892) Tercüman. 1892. Sayı: 1.
Buhara. (1893) Tercüman. 1893. Sayı: 23.
DANISH A. (1967) Istorija mangitskoj dinastii, Dushanbe: Donish.
Doklad o polozhenii zemledel’cev v Buharskom hanstve (usl.)  08.12.1910, CGA RUz, f. I-2, op. 31, d. 723/33. http://zerrspiegel.orientphil.uni-halle.de/t1112.html (27.09.2008)
DONISH A. (1964) Navodirul vaqoe (Nodir voqealar), Toshkent: Fan.
Encyclopedia of Islam, EI, Vol.IV.
Emir Abdulahad Han (1893) Tercüman. Sayı: 1 – 8, 27, 45, 47, 48.
Emir Seyyid Abdulahad Han Buharî (1892) Tercüman. Sayı: 27.
GROSS J. (1997) Historical Memory, Cultural Identity, and Change: Mirza ‘Abd al-‘Aziz Sami’s Representation of the Russian Conquest of Bukhara. Russia’s Orient: Imperial Borderlands and Peoples, 1700-1917, Daniel R. BROWER and Edward J. LAZZERINI, 203 – 226. Indiana University Press.
GASPRINSKIY I. (2013) Farog’at o’lkasi. Nashrga tayyorlovchi va so’z boshi muallifi, Z.ABDIRASHIDOV, Toshkent: Muharrir.
HAYIT B. (1956) Turkestan im XX Jahrhundert. Darmstadt.
HOPKIRK P. (2001) The Great Game: On Secret Service in High Asia, Oxford: Oxford University Press.
ISKANDAROV B. (1958) Iz istorii Buharskogo jemirata, Moskova.
İSMAİL (1891) Memalik-i Buhara. Tercüman. Sayı: 23 – 25.
İSMAİL (1893) Bahçecaray’den Taşkent’e seyahat. Tercüman. Sayı: 29 – 38; 40 – 43.
İSMAİL (1905) Tarih-i Cedide-i Türkistan. Tercüman. Sayı: 110.
İSMAİL (1906a) Hanlara Hitap. Tercüman. Sayı: 89.
İSMAİL (1906b) Tarih-i Cedide-i Türkistan. Tercüman. Sayı: 1; 17; 18; 20; 32; 33; 39; 57; 59; 60; 69; 84; 87; 89.
İSMAİL (1906c) Tarih-i Türkî. Tercüman. 1906, Sayı: 145.
İSMAİL (1908a) Yol böyında görduğüm, sezdiğim. Tercüman, 1908. Sayı: 47, 50.
İSMAİL (1908b) Buhara’da ne gördüm? Tercüman, Sayı: 57; 58; 60; 63; 64; 68; 78.
KHALID A. (1998) The Politics of Muslim Cultural Reform: Jadidism in Central Asia, Berkeley: University of California Press.
KUROPATKIN A. (1885) İstilâ-yı Türkistan, Rusya Askerinin Orta Asya’da Hareketi. Tercüman. Sayı: 21 – 25.
KUROPATKIN A.N. (1899) Zavoyevanie Turkmenii (pohod v Ahalteke v 1880 – 1881 gg.) s oçerkom voennyh deystviy v Sredney Azii s 1839 po 1876 g s kartami, planami, portretami i risunkami. SPb.
KLIMOVICH L.I. (1987) Na slujbe prosveşçenija. Zvezda vostoka, Tashkent, 1987. № 8.
LOGOFET D.I. (1909) Strana bespraviya. Buharskoe hanstvo i ego sovremennoe sostoyanie. Spb.
MASLOV A. N. (1882) Zavoyevanie Ahal-Teke. Oçerki posledney jekspeditsii Skobeleva (1880-1881). SPb.
MOLLA ABBAS (1887) Frengistan Mektupları. Tercüman. Sayı: 4 – 9; 11 – 18; 20; 22; 24 – 29; 31 – 40.
MOLLA ABBAS (1888) Frengistan Mektupları. Tercüman. Sayı: 1 – 4; 6; 7; 9 – 12; 14; 15; 24; 27; 28; 30; 33; 35; 38; 40; 42; 44–46.
MOLLA ABBAS (1889a) Ferengistan Mektupları. Tercüman.  Sayı: 4; 7; 8; 14; 15.
MOLLA ABBAS (1889b) Sudan mektubleri. Tercüman. Sayı: 35 – 37; 40; 41; 43; 44; 46.
MUMINOV I.M. (red.) (1974) Istorija Uzbekskoj SSR, Tashkent: Fan.
PAVLOV N. (1910) Istorija Turkestana (v svjazi s kratkim istoricheskim ocherkom sopredel’nyh stran). Tashkent.
Predlozhenija po Programme reform v Buharskom hanstve (usl.). 28/29 dekabrja 1910. CGA RUz, f. I-1, op. 31, d. 723/60. http://zerrspiegel.orientphil.uni-halle.de/t1177.html (27.09.2008)
Puteshestvie v Buharu russkoj missii v 1870 godu (1871), SPb.
SAMI M.A. (1962) Ta’rihi salatin-i mangitija, Izdanie teksta, predislovie, perevod i primechanija L. M. Epifanovoj. Moskva.
SEYYAH (1906) Mükalama-i salatin. Tercüman. Sayı: 144; 145.
SEYYAH (1907) Mükalama-i salatin. Tercüman. Sayı: 3; 7.
SODIQOV H., SHAMUTDINOV R., RAVSHANOV P., USMONOV Q. (2000) O’zbekistonning yangi tarihi. 1-kitob, Toshkent: Sharq.
TOGAN A.Z.V (1942 – 1947) Bugünkü Türkili (Türkistan) veYakıntarihi, Cilt I. Istanbul.
TERENT’EV M. (1875) Rossija i Anglija v Srednej Azii. SPb.
TERENT’EV M. (1906) Istorija zavoevanija Srednej Azii (s kartami i planami). T. 1. SPb.
Teşekkür (1883) Tercüman. Sayı: 19.
Timur Melik Bahadur (1906) Tarih-i türkîden bahis. Tercüman. Sayı: 146.
WOLFF J. (1845) Narrative of a mission to Bokhara, in the years 1843–1845, to ascertain the fate of Colonel Stoddart and Captain Conolly. London: J. W. Parker.