ÖZET
“Hakkaniyet duygusundan mahrum olan” Avrupa devletleri ve Rusya’nın yapay bir şekilde ortaya attıkları “Ermeni meselesi”, çağının bir çok aydınları gibi Gaspıralı İsmail Bey’in ve onun 1883-1914 yıllarında çıkardığı Tercüman gazetesinin de en güncel konularından olmuştur. Tercüman gazetesinin “Ermeni meselesi” ile ilgili çeşitli başlıklar altında yayımladığı haber, yorum ve makalelerin toplam sayısı iki yüz elliden fazladır. Ermenilere karşı önyargısız bakan Gaspıralı, onları kültürlü, çalışkan, çağdaş dünyevî değerleri önemseyen, dünyada olup bitenleri algılayan bir millet olarak görmüş ve takdir etmiştir. Bu halkın duygularını istismar eden İngiltere’yi ise “Ermeni meselesi”nin en büyük müsebbibi olarak görmüştür. Tercüman gazetesi, 1878 tarihli Berlin Antlaşması’ndan sonra bu meseleyi bir sorun haline getirip kendi ülkesinin çıkarları doğrultusunda kullanmaya çalışan İngiltere’yi ve onun Armenofil İngiliz hariciye nazırı, kendi ifadesiyle “kartçığaz” Gladstone’u sert bir dille eleştirmiştir. İsmail Gaspıralı’nın düşüncesine göre bir İngiliz projesi olan “Ermeni meselesi”nin millî maşaları da bulunmaktadır ve onlar da Ermeni din adamları, yangına körükle giden gazetecileri ve çoğu Avrupa devletlerinde kurulan Hınçak, Troşak, Abdağ (Asdag), Goyçik, Botşinçak, Taşnaksütyun vb. Ermeni terör örgütleri, Ermeni komiteleridir. Gaspıralı İsmail Bey, Batılı devletler tarafından kandırılan Ermenilere çağrılar da yapmış, bölücü ve komitacı Ermenileri sert bir dille eleştirirken kan kokulu olaylara karışmayan masum Ermenileri, emperyalist güçlerin maşası olmamaları için ikna etmeğe çalışmıştır. Gaspıralı, Ermenilerin, girdikleri tehlikeli yoldan geri dönmelerini istemiş ve böyle giderse onların bu işten zararlı çıkacakları uyarısını yapmıştır. Tercüman gazetesi Osmanlı devleti, Rusya, İngiltere, Fransa ve Almanya’nın bu sorunla ilgili tutum ve davranışlarını, takip ettikleri siyaseti de değerlendirmiş, bu işin varacağı noktayla ilgili bir çok öngörüde bulunmuştur.

ANAHTAR SÖZCÜKLER

İsmail Gaspıralı, Tercüman/Perevodçik (1883-1917) gazetesi ve “Ermeni meselesi”, İngiltere, Gladstone, Osmanlı; Rusya, Fransa, ABD, Almanya.

ABSTRACT
According to İsmail Gaspıralı, the Armenian Question which is a Project of Britain has national agents who are Armenian teologists, journalists and Armenian terror organizations mostly estabilished in European countries such as Hınçak, Troşak, Abdağ (Asdag), Goyçik, Botşinçak, Taşnaksütyun etc. Gaspıralı İsmail Bey, has called the Armenians who were deceived by European states repeatedly, as well. On one hand, while he was criticizing the divider and militant Armenians strongly, on the other hand he has tried to persuade the ones who are innocent and not involved in blood smelled events in order them not to be the agents of imperialist powers. At the same time Gaspıralı, wanted them to turn back from the dangerous way which they were on and warned them will suffer harm in case they insisted following the mentioned way. In addition, the Tercüman newspaper had taken into hand the manner and behaviours of Ottoman State, Russia, Britain, France and Germany.

KEY WORDS

İsmail Gaspıralı, Tercüman/Perevodchik (1883) and “Armenian Question”, British Empire, Gladstone; Germany; France; Ottoman Empire; Russian Empire.

KAYNAKLAR / BIBLIOGRAPHY

"Ermeni Meselesi", Tercüman, 6 Ağustos 1895, Sayı 29.
"Vukuât-ı Ermeniyenin İç Yüzü", Tercüman, 19 Noyabr (Kasım) 1895, Sayı 44.
"Записки генерального консула России ве Эрзэруме и Ване генерала Маевского", http://journaleast.wordpress.com/2009/04/28/zapiskigeneralnoqokonsula/Aprel 28, 2009.
[Tebrik], Tercüman, 16 Mayıs 1908, Sayı 35, s. 4.
“Asılsız Korku”, Tercüman, 9 Sentyabr [Eylül], 1905, Sayı 71, s. 1.
“Avrupa, Mısır ve İngiltere”, İlâve-yi Tercüman, Yıl 1896, Sayı 44, s. 1-2.
“Berlin’de Miting”, İlâve-yi Tercüman, Yıl 1896, Sayı 35, s. 1.
“Bizim Şube”, Tercüman, 16 Mart 1907, Sayı 28, s. 1-2.
“Doğru Söz”, 25 Avgust 1897 – 28 R. Evvel 1315, Sayı 33, s. 2.
“Eden bulur”, İlâve-yi Tercüman, 1896, Sayı 34.
“Ermeni Gösterişi”, 10 İyul 1897 / 22 Muharrem 1315, Sayı 23, s. 2.
“Ermeni İşleri”, Tercüman, 20 Ağustos 1895, Sayı 31.
“Ermeni Milleti”, Tercüman, 24 Mart 1896, Sayı 12.
“Ermeni Reis-i Ruhanisi”, Tercüman gazetesi, 24 Mayıs 1892, Sayı 19.
“Ermenilerin Katalikosu”, Tercüman gazetesi, 11 İyun [Haziran], 1895, Sayı 22, s. 1.
“Girit Adası”, İlâve-yi Tercüman, 1896, Sayı 21, s. 1.
“İlminski Usulü”, Tercüman, Sayı 10, 1906.
“İstanbul Vakıaları”, Tercüman, 22 Sentyabr (Eylül) 1896, Sayı 38.
“Lâzım Cevap”, Tercüman, 23 Dekabr [Aralık], 1905, Sayı 109, s. 2.
“Maişet-i İslamiye (Hint, Mısır ve Memalik-i Şahane)”, 28 Yanvar [Ocak] 1896, Sayı 4, s. 2.
“Ruslar da Saçmaladı”, Tercüman, 1 Fevral [Şubat] 1908, Sayı 8, s. 1-2.
“Rusya Ermeni İşinde”,İlâve-yi Tercüman, 1896, Sayı 15, s. 2.
“Rusya Matbuatı ve Ermeniler”, Tercüman gazetesi, 3 Sentyabr (Eylül) 1895, Sayı 33.
“Şark Meselesi [I]”, İlâve-yi Tercüman, 11 İyun (Haziran) 1895, Sayı 22, s. 2.
“Şark Meselesi [II]”, İlâve-yi Tercüman, 18 İyun [Haziran] 1895 - 7 Muharrem 1313, Sayı 23.
“Tiflis Katilleri”, 3 Mart 1896 / 1 Şevval 1313, Sayı 9, s. 2.
“Usul-i Fesadiye”, Tercüman, 29 Sentyabr (Eylül) 1896, Sayı 38.
AKŞİT Niyazi (Haz.), (1981), A’dan Z’ye Tarih Ansiklopedisi, Serhat Dağıtım Yay., İstanbul.
AKYILMAZ Prof. Dr. Gül (2003) Osmanlı Devletinde Gayrimüslimlerin Hukuki Statüsü” [‘Zımmî’ konusu], Ermeni Araştırmaları 1. Türkiye Kongresi Bildirileri, II. Cilt, Ankara, 171-187.
Azerbaycanlıların Soykırımı Hakkında (8 dilde), Azerbaycan Neşriyyatı, Bakı, 1988.
BİRİNCİ Ali (2005) Sultan Abdülhamid'in Hâtıra Defteri Meselesi - On the Memoirs of Sultan Abdulhamid, Dîvân İlmî Araştırmalar, 19 (2005/2), 177-194.
BORAY Ferit Erden (2011), Osmanlı’dan Cumhuriyet’e İsyanlar, Kum Saati Yayınları, İstanbul.
CABBARLI Dr. Hatem (2014) Ermenistan’ın Xarici Syaseti – 1991 – 2012, ATSAM (Avrasya Tehlikesizlik ve Stratejik Araştırmalar Merkezi) Yayınları, Bakü.
DABAĞYAN Levon Panos (2011) Sultan Abdülhamit ve Ermeniler, Kum Saati Yay., İstanbul (3. Baskı).
HALAÇOĞLU Yusuf (2007) Sürgünden Soykırıma, BKY Yayınları, İstanbul.
HÜSEYİN NÂZIM PAŞA (1998), Ermeni Olayları Tarihi II, TC Başbakanlık Devlet Arşivleri Genel Müdürlüğü, Yay. haz. Necati Aktaş vd., Ankara.
İSMAİL GASPIRALI (2004)  Seçilmiş Eserleri II (Fikrî Eserleri), Neşre Haz. Yavuz AKPINAR, Ötüken Yay., İstanbul.
İSMAİL GASPIRALI  (2004) İsmail Gaspıralı’nın Seçilmiş Eserleri I (Roman ve Hikâyeleri), Neşre Haz. Yavuz AKPINAR, Bayram Orak, Nazım Muradov, Ötüken Yayınları, İstanbul, (4. Basım).
KARADUMAN Fethi (2010)  Entrikacı Komplosu – Ermeni Sorunu, Günizi Yayıncılık, İstanbul.
KARAL Enver Ziya (1983) Osmanlı Tarihi, VIII. Cilt- Birinci Meşrutiyet ve İstibdat Devirleri 1876-1907, Türk Tarih Kurumu Basımevi, Ankara.
KIRIMER, Cafer Seydahmet (1996) Gaspıralı İsmail Bey, Avrasya Bir Vakfı Yayınları-2, Yayına hazırlayan Ramazan Bakkal, İstanbul.
KONUKÇU, Enver (2000) Osmanlılar ve Millet-i Sâdıkadan Ermeniler, Osmanlıdan Günümüze Ermeni Sorunu, Ed. Hasan Celal Güzel, Yeni Türkiye Yay., Ankara, 45-56.
KURAN, Ercüment (2000) Ermeni Meselesinin Milletlerarası Boyutu, Osmanlıdan Günümüze Ermeni Sorunu, Ed. Hasan Celal Güzel, Yeni Türkiye Yay., Ankara, 57-69.
Literaturnaya Gazeta [Edebiyat Gazetesi], 23 Oktyabr [Ekim] 1991.
MAMEDOVA Farida (2014) Albanskoy istoki karabahskoy problemı, Karabah-İstoriya v kontekste konflikta, İzd. Vestnik, St.Peterburg.
MCCARTHY Justin (2004) Death and Exile: The Ethnic Cleansining of Otoman Muslims [Ölüm ve Sürgün: Osmanlı Müslümanlarının Etnik Olarak Temizlenmesi], İnkılap Yayınevi [kitabından] naklen Azerbaycan, Eylül-Ekim 2004, Sayı 356.
MERYEM Ülke “Emperyalizm Karşıtı Bir İsim: Halil Hâlid Bey”, www.bisav.org.tr/userFiles/yayinlar/makaleler/1halilhalid.doc
MURADOV Nazım (2011) Azerbaycan Tarihinden Kronolojik Kesitler, Türkiye’de Yaşayan Azerbaycan Türkleri, Azerbaycan Kültür Merkezi – İzmir, 16-47.
MÜNİR SÜREYYA BEY (2001) Ermeni Meselesinin Siyasi Tarihçesi (1877 – 1914), TC Başbakanlık Devlet Arşivleri Genel Müdürlüğü - Osmanlı Arşivi Daire Başkanlığı, Yayın Nu: 53, Ankara.
NERİMANOĞLU Kâmil Veli-Nazım MURADOV (2012) Türkiye – Azerbaycan – Ermenistan: Tarihi, Kültürel İlişkiler, Etkileşim ve Ortak Değerler, BÜYÜK FELAKET – Ermeni Yalanları ve Hakikatin Özü – Araştırma ve Belgeler, İstanbul Aydın Üniversitesi Orta Doğu ve Kafkasya Arştırma Uygulama Merkezi – 1, İstanbul.
ÖKE Mim Kemal (1996) Uluslararası Boyutlarıyla Anadolu – Kafkasya Ekseninde ERMENİ SORUNU (1914-1923), İz Yayıncılık, İstanbul.
Perevodçik (Tercüman’ın Rus versiyonu), 29 Sentyabr 1896, No. 38.
PERİNÇEK Mehmet (2007) Rus Devlet Arşivlerinden 100 Belgede Ermeni Meselesi, Doğan Kitap, İstanbul.
SALİH BEY (1994) Ermenilik (Rusça), Bakû, Elm, 1994.
SARAY Mehmet (2003) “Ermeni Terörü (1887 – 2002)”, Ermeni Araştırmaları 1. Türkiye Kongresi Bildirileri, II. Cilt, Ankara.
ŞİRİN İbrahim – Musa KILIÇ, “Halil Halid Efendi ve Osmanlı Londra Sefarerine Dair Bir Layiha”, http://dergiler.ankara.edu.tr/dergiler/19/23/141.pdf)
TC Başbakanlık Devlet Arşivleri Genel Müdürlüğü (1995) Osmanlı Belgelerinde Ermeniler (1915-1920) [OBE], Ankara.
TC Başbakanlık Devlet Arşivleri Genel Müdürlüğü (2002) Osmanlı Belgelerinde Ermeni – Fransız İlişkileri I (1879-1918) [OBEFİ – I], Ankara.
TC Başbakanlık Devlet Arşivleri Genel Müdürlüğü (2006), Osmanlı Belgelerinde Ermeni – Rus İlişkileri I (1841-1898) [OBERİ – I], Ankara.
TC Başbakanlık Devlet Arşivleri Genel Müdürlüğü (2007) Osmanlı Belgelerinde Ermeni – Amerikan İlişkileri II (1896-1919) [OBEAİ –I I], Ankara.
Tercüman, 25 Ağustos 1896, Sayı 33.
URAS Esat (1987) Tarihte Ermeniler ve Ermeni Meselesi, Belge Yayınları, İstanbul.
VAHAPOĞLU Hidayet (1997) Osmanlıdan Günümüze Azınlık ve Yabancı Okullar, MEB Yayınları 3057, Eğitim Dizisi - 936, İstanbul.
YUSUBOV İsmihan (2003) “İmparatorluklar Siyasetinde ‘Ermeni Sorunu’nun Yeri: Nedenler ve Sonuçlar”, Ermeni Araştırmaları 1. Türkiye Kongresi Bildirileri, II. Cilt, Ankara, 2003.
МАYEVSKİY V.F. (1993) Armyano-Tatarskaya smuta na Kavkaze kak odin iz fazisov armyanskogo voprosa, Baku, Şur Yay.