ÖZET

Fergana epigrafik buluntuları Eski Türk Runik yazıtları külliyatının en az incelenmiş çeşitlerinden biri sayılır. Bu özellikle bölge yazıtlarının karakteriyle bağlantılıdır. Bunların esas çoğunluğu kısa metinlerden oluşmasından dolayı her zaman kesin olarak okunamamaktadır. Bu durum onların tarihî kaynak veya dilsel inceleme malzemesi sıfatıyla kullanılmasını zorlaştırır. Bunların dışında Fergana yazıtlarının dilsel yönden mensupluluk konusunun tam olarak kesinlik kazanamaması onların Eski Türk Runik alfabesinin bizce bilinen versiyonlarından biriyle karşılaştırma çalışmalarını henüz tartışmalı kılmaktadır. Örneğin, Bernştam, Kızlasov gibi Türkologlar bazı Fergana yazıtlarını sadece sayı görevini yapan basit çizgiler veya işaretler olarak yorumlamışlardır.
Buna rağmen, geçen yıllarda sürdürülen ve o kadar incelik taşımayan araştırmalarda gözardı edilen pek çok ayrıntı Fergana yazıtlarına dair daha derin incelemelerin sürdürülmesine sevketmektedir. Örneğin, metinlerin paleografisi onların birbirleriyle o veya bu derecede bağlantılı birkaç alfabe geleneğinden ibaret olduğunu göstermektedir. Bunların yanı sıra, bu durum Fergana yazıtlarının yazıldığı tarihin belirlenmesine de yardımcı olabilir.
Sonuç olarak, sistemli olarak yaklaşıldığında birkaç Fergana yazıtının Eski Türk dili temelinde okunacağı kanısı oluşmaktadır. Onların deşifre edilmesinde başarısızlıklar ise, adı geçen bölge yazıtlarının yalnız Eski Türk Runik alfabesi varyantlarından birinde yazılmış olduğuna dair yanlış görüşlere dayalı araştırmaların süre gelmesiyle açıklanabilir.

ANAHTAR SÖZCÜKLER
Fergana, runik yazıtlar, yazıtlar, Türk runik yazıtları, Soğd yazıtları.

ABSTRACT

Runiform epigraphic findings from Ferghana are not the smallest, but one of the most unexplored parts of the corpus of Turkish Runic inscriptions. It is caused to the character of inscriptions, which mostly consist of very short texts of everyday character, and because of this can’t be read accurately. This, eventually, does not allow using them as the historical sources or regarding them as a material for linguistic analysis. Furthermore, linguistic affiliation of inscriptions, identification of their letters with the known versions of the Turkish runic alphabet are still questioned; e.g. Bernshtam and Kyzlasov considered certain inscriptions as the ordinary cuts, which could be have, perhaps, the countable signification.
However, there are numbers of nuances, which did not take into consideration in the observations, not always in-depth, on Fergana epigraphy. e.g. the researches on the paleography of the inscriptions give an indication of the presence of several alphabetic traditions in the Ferghana epigraphy, in varying degrees related to each other. Furthermore, it can be concluded on the periodization of Ferghana epigraphic.
Finally, any inscriptions can be adequately read through Ancient Turkish provided the systematic approach. Failures in deciphering them, in our opinion, were the results of the blind following to baseless, wrong opinion that the ostensibly Fergana inscriptions, without exception, have been performed by the Turkish runic alphabet or its local variant.

KEY WORDS
Ferghana, runic inscription, epigraphy, Turkish runic script, Sogdian script.

KAYNAKLAR / BIBLIOGRAPHY

АСАНОВ Э. (2013) Палеография рунических надписей Узбекистана. Türkoloji Üzerine Araştırmalar, 8, 84-94.
БЕРНШТАМ А. Н. (1956) Древнетюркские рунические надписи из Ферганы. Эпиграфика Востока, 11, 54-58.
БУЛАТОВА В. А. (1965) Руническая надпись из Ферганы. Общественные науки в Узбекистане, 8, 60-62.
ВИНОГРАДНИКОВА С. П. (2000) Согдийский язык. Языки мира. Иранские языки. III. Восточноиранские языки (В. Н. Ярцева, В. М. Солнцев, Н. И. Толстой), С. 58-95, Москва: Индрик.
ГАФУРОВ Б. Г. (1989) Таджики. Книга 1. Второе издание. Душанбе: Ирфон.
ГУЗЕВ В. В., КЛЯШТОРНЫЙ С. Г. (2009) Древняя письменность Великой степи. Тюркологический сборник 2007-2008, С. 146-176, Москва: Восточная литература.
ЗАДНЕПРОВСКИЙ Ю. А. (1967) Тюркские памятники в Фергане. Советская археология, 1, 270-274.
КИСЁЛОВ С. В. (1951) Древняя история Южной Сибири. Москва: Изд. АН СССР.
КОРМУШИН И. В. (2004) Древние тюркские тюркские языки. Учебное пособие. Абакан: ХакасГУ им. Н. Ф. Катанова.
КЫЗЛАСОВ И. В. (1994) Рунические письменности Евразийских степей. Москва: Восточная литература.
ЛИВШИЦ В. А. (2003) Согдийские документы из замка Чильхуджра.  Scripta Gregoriana. Сборник в честь семидесятилеия академика Г. М. Бонгард-Левина, С. 77-89, Москва: Восточная литература.
МАТБОБОЕВ Б. Х. (2009) Қадимги Фарғонанинг илк ўрта асрлар даври маданияти (V-VIII асрлар археологик манбаларининг тарихий таҳлили асосида). Тарих фанлари доктори илмий даражасини олиш учун ёзилган диссертация. Самарқанд: Я. Ғуломов номли Археология институти.
НАДЕЛЯЕВ В. М., НАСИЛОВ Д. М., ТЕНИШЕВ Э. Р., ЩЕРБАК А. М. (ред.) (1969) Древнетюркский словарь. Санкт-Петербург: Наука.
РАҲМОНОВ Н., МАТБОБОЕВ Б. Х. (2002) Ўзбекистоннинг кўҳна туркий-рун ёзувлари. Тошкент: Фан.
СОДИҚОВ Қ. (2004) Кўк турк битиглари: матн ва унинг тарихий талқини. Тошкент: Тошкент Давлат шарқшунослик институти.
JÁNOS HARMATTA (1988) Doğu Avrupa’da Türk Oyma Yazılı Kitabeler. Ankara: Türk Tarih Kurumu Basım Evi.
KUBATIN A. (2010) Özbekistandan Bulunan Bazı Eski Türk Yazıtları Üzerine. In: Ötükenden İstanbula. Bildiriler, s.  459-471, İstanbul: Kitab Matbaacılık Sanayı ve Ticaret.
MAKSUDOV F., BABAYAR G. (2010) Eski Türk Yazısının Menşei Üzerine Bazı Düşünceler. Ötükenden İstanbula. Bildiriler, s.  473-488, İstanbul: Kitab Matbaacılık Sanayı ve Ticaret.
RYSBEK ALİMOV (2014) Tanrı Dağı Yazıtları. Eski Türk Runik Yazıtları Üzerine Bir İnceleme. Konya: Şelale Ofset.