ÖZET
Mançu İmparatorluğu döneminde yazılmış çeşitli sözlükler 600’den fazladır. Bu sözlüklerden sekizi Uygur Türkçesinin de yer aldığı üç dilli, dört dilli beş dilli ve altı dilli sözlüklerdir. Mançu İmparatoru tarafından hazırlatılan bu sözlükler:  1. Mançuca, Moğolca ve Uygurca Sözlük满蒙维三体字书; 2. Mançuca, Moğolca ve Uygurca Üç Dilli Tercüme Sözlüğü满蒙回文三种译语; 3. Mançuca, Moğolca ve Müslümanca (Uygur Türkçesi) Karma Sözlük满蒙回三语合璧书; 4. Mançuca, Moğolca, Tibetçe ve Uygurca Dört Dilli Sözlük满蒙藏维四体字书; 5. Mançuca, Moğolca, Tibetçe, Jiarongca (Klasik Tibetçe) ve Uygurca Beş Dilli Mançuca Sözlük满蒙藏嘉戎维语五体字书; 6. Mançuca, Çince, Moğolca, Tibetçe, Uygurca ve Todo (Oyratça) Altı Dilli Sözlük满汉蒙藏维托忒语六体字书; 7. Qin-ding Xi-yüTung-wen-zhi (Doğu Türkistan) Yer adları Sözlüğü 钦定西域同文志; 8. Xiyü Erya西域尔雅 Doğu Türkistan Erya’sı gibi Moğolca ve Türkçe, Tibetçe eserdir. Daha önce Uygur Türkçesinin yer aldığı sözlüklerden beş dilli ve altı dilli Mançuca sözlük ile ilgili çalışmalar yapılmıştır. Ancak diğer sözlüklerin içeriği ve söz varlığı ile ilgili çalışmalar yapılmamıştır. Çalışmaya ihtiyaç vardır.

ANAHTAR SÖZCÜKLER
Mançuca Beş Dilli Sözlük, Mançu dönemi Uygur Türkçesi sözlükler, Mançuca çok dilli sözlükler, Mançu dönemi Türkçe Sözlükler.

ABSTRACT
The numbers of dictionaries written in the Manchu Empire period are more than six hundred. Eight of these are multilingual and consist three-language, four-language, five-language and six-language dictionaries that also include Uyghur Turkish. Aforementioned dictionaries that were commissioned by the Manchu Emperor and written in Turkish, Mongolian and Tibetan languages, can be listed as follows: 1. Manchu, Mongolian and Uyghur Dictionary满蒙维三体字书; 2. Manchu, Mongolian and Uygur three-Language Translation Dictionary满蒙回文三种译语; 3. Manchu, Mongolian and Muslim (Uyghur Turkish) Combined Dictionary满蒙回三语合璧书; 4. Manchu, Mongolian, Tibetan and Uyghur four-Language Dictionary满蒙藏维四体字书; 5. Manchu, Mongolian, Tibetan, Jiarong (Classical Tibetan), and Uyghur Five-Language Manchu Dictionary 满蒙藏嘉戎维语五体字书; 6. Manchu, Qinese, Mongolian, Tibetan, Uygur and Todo (Oirat) Six-language dictionary 满汉蒙藏维托忒语六体字书; 7. Qin-ding Xi-yüTung-wen-zhi (Glossary of place names in [East Turkestan]) 钦定西域同文志; 8. XiyüErya西域尔雅  (East Turkistan Erya). Previous studies in this regard were made in five and six-language Manchu dictionary, which also includes Uyghur Turkish dictionary. However, there are no studies in context of the content and vocabulary of other dictionaries. There is a certain need for further studies in this regard.

KEY WORDS
Manchu five-language dictionary, Uyghur Turkish dictionaries written in Manchu period, Manchu multilingual dictionaries, Turkish dictionaries written in Manchu period.

KAYNAKLAR / BIBLIOGRAPHY

BARUTÇU ÖZÖNDER, F. Sema (1999) İlbesün Kelimesi Üzerine. III. Uluslararası Türk Dil Kurultayı 1996, Ankara: TDK Yay., 147-150.
BUĞRA Mehmet Emin (1940, Kabil; 1998, Ankara), Sherqi Turkistan tarixi (Doğu Türkistan tarihi), (Günümüz Uygurcasına Sadeleştirilmiş Nüshası, Yayına hazırlayan: Dr. Mehmet Yakup Buğra, Ankara. s. XXXVII+527. S.289-305.
EBERHARD Wolfram (1987) Çin Tarihi, Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları.
EKREM Erkin (2011) Türk Cumhuriyetleri'nin bağımsızlıklarının 20. Yılında Çin’in Orta Asya Politikası,  Ahmet Yesevi Üniversitesi, Ankara:   http://www.ayu.edu.tr/static/kitaplar/cin_ortaasya raporu.pdf, (12.12. 2015). 
ERCİLASUN Konuralp (2003) Qing Hanedanı Zamanında Kâşgar (19. Yüzyıl Başına Kadar), Ankara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Tarih (Genel Türk Tarihi), Anabilim Dalı, Doktora Tezi, Tez Danışmanı: Prof. Dr. Ayşe Onat, Ankara, S.185.
FU Heng傅恆, (1970),《欽定皇輿西域圖志》, 臺北: 文海出版社.
HO NİNG 和寧, (1965), .回疆通志 , 文海出版社.
HO Ning 和寧, (1966),回疆通志 (Müslüman Bölgesinin Genel Kayıtları) ,臺北: 文海出版.
JİANG qiao.江桥,(2000),  乾隆御制四、五体《清文鉴》编纂考 (İmparator Qianlong dört veya beş dilli Mançuca Sözlük redaksiyon eleştirileri) , 历史档案.
KANG Xi 康, (2007), 大理府志(DA Lİ FU Biyografisi): [30卷, 首一卷] / 黃元治[纂修], 大理府志,第1版. 北京 : 民族出版社,.p. 35-278 , 大理丛书. 方志篇 ; 卷4.
Lİ Yili  李一蠡, (2005), 世界坐标上的“ 康雍乾盛世”, 炎黄春秋 , 第 3期, 70-75.
LİN En-Xien 林恩顯, (1988),清朝在新疆的漢回隔離政策 (Qing Hanedanının Doğu Türkistan’daki Müslümanlarla Çinlileri Ayırma Politikası),臺北: 臺灣 商務印書館,
LİU I-Tang 劉義堂, (1975),維吾爾研究 (Uygurlar Hakkında Araştırmalar), 臺北: 正中書局.
LUO Yün-Qih 羅運治, (1983),清高宗統治新疆政策的探討 (Qien-lung’un Doğu Türkistan Siyaseti), 臺北: 里仁書局.
MA Dazheng 馬大正 ve Feng, Xishi 馮錫時 (2000).《中亞五國史綱》(Beş Orta Asya Ülkesinin Tarihi), 烏魯木齊: 新疆人民出版社.
MİAO Pu-sheng 苗普生, (1995), 伯克制度(Beklik Sistemi), 烏魯木齊: 新疆人民出版社.
MU Zhang a ve diğerleri 穆彰阿等撰, (1934), 嘉慶重修一統志 (Qia-Qing Devrinde Yeniden Düzenlenmiş Genel Kayıtlar), 上海: 商務印書館.
NASKALİ Emine Gürsoy (1994) Kuş İsimlerinin Doğu Türkçesi, Mançuca ve Çince Sözlüğü, Türk Dil Kurumu, Ankara.
ÖZYETGİN A. Melek (2004) “Wu-Ti-Qing-Wên-Qien: Qing Sülâlesi Dönemine Ait Bir Sözlük”, Çağdaş Türklük Araştırmaları Sempozyumu Bildirileri, 8-10 Mayıs 2002, Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi, Çağdaş Türk Lehçeleri ve Edebiyatları Bölümü, Ankara, 192-201.
QEN Qieh-Xien (1976) “The Decline of The Manchu Language in China During The Qing Period (1644-1911)”, Altaica Collecta, Berichte und Vorträge der XVII. Permanent International Altaistic Conference 3-8. Juni 1974 in Bonn, Wiesbaden: 137-154.
Qing Hanedanı, Qina ABC, http://turkish.cri.cn/chinaabc/chapter14/Chapter140111.htm (Erişim: 19. 8. 2015)
QİNG Shihlu清實錄, (1961), .臺北:中央研究院歷史語言研究所校印
QİNG shilu 清實錄, (2009), 新疆資料輯錄,  Xinjiang  Sosyal Bilimler Enstitüsü  Tarih Akademisi 新疆社會科學院歷史研究所編, ( 共 12 冊), 烏魯木齊: 新疆大學出版社.
Qin-ting Huang-yü Xi-yü Tu-zhih, (1970), 欽定皇輿西域圖志 (Hükümdar Emriyle Yazılan İmparatorluğun Batı Bölgelerinin Haritalı Kayıtları), 臺北: 文海出版社,
QUN Hua 春 花, (2014), Yü zhi wuti qingwen jian《御制五体清文鉴》编者及编纂年代考, (故宫博物院 图书馆，Manchu Studıes满语研究, 北京, 2014 年 1 期, (总第 58 期).
SHIH-erh Qao Tung-hua-lu (1964)十二朝東華錄  (Mançu İmparatorluğuna ait Vakayinamelerin Kılavuzu),文海出版社.
 SHİ Shuqin 史书琴, (2005),《五体清文鉴》察哈台文词条研究［D］(“Wu Ti Qing Wen Jian” Çağatay dönemi söz varlığı Araştırmaları,  新疆大学硕士论文.
SU Pei-hai  蘇北海 ve Huang Qien-hua 黃建華,  (1993),  哈密、吐魯番維吾爾王歷史（清朝至民國）(Hami ve Turfan Uygur Beylerinin Tarihi – Qing Devrinden Cumhuriyete Kadar), 烏魯木齊: 新疆大學出版社.
TA-Qing Hui-tian Li-fan Yüan Shih-li, (1991),大清會典理藩院事例 (Büyük Qing Vassal İşler Dairesi Kanunnamesi: Örnekler),北京: 中國藏學出版社.
TA-Qing Li-Qao Shih-lu, (1964),大清歷朝實錄 (Qing Hanedanının Gerçek Kayıtları), 臺北: 華聯出版社.
TAYİR  塔依尔 (1988),《五体清文鉴》及其研究述评 ("Beş Dilli Mançuca Sözlük” ve İnceleme ler), 语言与翻译, (4)．
TIAN, Weijiang, (2003), Xinjiang Tarihi, Wuzhou İletişim Yayınları, Pekin.
Uluslararası Gündem, Çin’in Tarihi, 2015, http://uluslararasigundem.com/cinin-tarihi/, (20 Ekim 2015).
WANG Shunan  王樹楠纂,  (1965),《新疆圖志》,  YUAN Dahua (onardı) 袁大化修,臺北: 文海出版社.
WANG Xianqian ve Diğerleri 王先謙等撰, (1963),《十二朝東華錄》, 台北:文海出版社.
WEİ Liang-tao 魏良弢, (1994),葉爾羌汗國史鋼 (Yarkent Hanlığının Kısa Tarihi), 哈爾濱: 黑龍江教育出版社.
YILDIRIM, Kürşat (2015) Doğu Türkistan’ın Yer Adları Ch'in-Ting Hsi-yü T’ung-Wen-Chih 欽 定 西 域 同 文 志 (1763) Metin-Sözlük-Dizin, Kesit Yayınları, İstanbul, 199 s.
ZHANG, Deyi 张德彝, (纂) (2004), 醒目清心录 (Derleme) 。北京：全国图书馆文献缩微中心，2004, 序言. http://libportal.nus.edu.sg/media/lib_ch/databank-zongli_geguo_shiwu_yamen.pdf, (10  08 20015).
ZHAO Er Xunve Diğerleri 趙爾巽等撰, (1986)《清史稿》, 北京:中華書局,.
ZHAO Yün-tian  趙雲田, (1995), Qing-tai zhih-li pien-shui-te shu-niu – Li-fan Yüan 清代治 理邊陲的樞紐─理藩院  (Qing Devri Sınır İdaresinin Anahtarı – Vassal İşler Dairesi), 新疆人民出版社,
ZHUNG -kuo Ku-Qin Ti-ming Ta Tzu-tien 中國古今地名大辭典(1960),  (Çin Eski ve Yeni Yer Adları Büyük Sözlüğü),臺北: 台灣商務印書館.
 ZHUNG -kuo Li-shih Ti-Tu Qi 中國歷史地圖集(1985), (Çin Tarih Atlası), editör Tan QİXİANG 譚其驤, 上海: 地圖出版社, 8 cilt.
ZHUNG-kuo Jen-min Ta Tzu-tien 中國人名大辭典(1990), (Çin Kişi Adları Büyük Sözlüğü), 臺北:台灣商務印書館.