ÖZET
Bu makale, Müslüman haccının Panislamizm bağlamında muhtemel siyasi etkisinin incelenmesi maksadıyla 1898 yılında Rus idaresi tarafından hacı kisvesiyle Hicaz'a gönderilen Albay Abdülaziz Devletşin ve seyahati sonrasında yazdığı raporundan yola çıkmaktadır. Devletşin'in Hicaz raporu, Rusya’dan yapılan hac seyahatlerinin Panislamcı hareketler bağlamında etkisinin olmadığını ortaya koyarak Çarlık idaresinin Müslüman hacılara karşı süregelen medcezir siyasetlerinde önemli bir değişikliğe neden olmuş ve Müslüman haccını Rus siyasetinin Osmanlı Arap sahasına nüfuz aracı haline getirmiştir. Öte yandan Rusya'dan gelen hacıların emperyal Rus siyasetinde bu araçsal rolü Osmanlı idaresi tarafından da fark edilmiştir. Bu bağlamda Rusya'dan gelen Müslümanların Osmanlı idaresi tarafından takibi tarafımızdan bir siyaset olarak değerlendirilmiş ve Abdülaziz Devletşin’in Osmanlı idaresince fark edildiğini gösteren belgede geçmekte olan tarassud (gözetim) kelimesi ile de bu siyaset adlandırılmıştır. Osmanlı’yı bu siyasete iten ana nedenler ise Osmanlı evrakında geçmekte olan Rusya’da Müslümanlara karşı geliştirilen kitlesel eğitim ve çeşitli propagandalar aracılığıyla Ruslaştırma faaliyetlerinde Çarlık idaresinin elde ettiği başarılar olarak vurgulanmıştır. Nitekim Osmanlı’nın Rusyalı Müslüman hacılara karşı tarassud siyasetini açıklarken Abdülaziz Devletşin’nin yanı sıra Hicaz’a seyahat eden Orenburg Müftüsü Muhamedyar Sultanov’u da takibi ve dönemin Hicaz valisi Osman Nuri Paşa’nın Hicaz’a gelen "yabancı" hacılara dair olumsuz izlenimleri üzerinde durulmuştur. Hülasa Rusya'dan yapılan Müslüman haccının Osmanlı’nın, Rusya’nın Müslüman bölgelerine nüfuz aracı olmaktan ziyade Rusya’nın Osmanlı Arap sahasında bir nüfuz aracına dönüştüğü sonucuna varılmıştır. Çalışmada, San Petersburg'daki Rusya İlimler Akademisi Doğu El Yazmaları Enstitüsü Şarkiyatçılar Arşivi Devletşin fonundan belgeler, Osmanlı Arşivinden belgeler, Moskova'daki Rusya Devlet Askeri-Tarih Arşivi'nden yayınlanmış bir belge, Hicaz valisi Osman Nuri Paşa’nın yayınlanmış raporu ve Sultan II. Abdülhamid’in Başkatibi Tahsin Paşa’nın hatıraları kullanılmıştır.

ANAHTAR SÖZCÜKLER
Abdülaziz Devletşin, 19. yüzyılda Rusya Müslümanları ve Türkleri, Hac, Osmanlı Hicaz'ı, II. Abdülhamid, Pan-İslamizm, Muhamedyar Sultanov, Osmanlı Tarassud Siyaseti.

ABSTRACT
This article is derived from Russian Captain Abdulaziz Davletshin sent to Hejaz by the Tsarist administration to question the possible political role of Muslim hajj in the context of Pan-Islamism in 1898 and his report written during his mission to Hejaz. In his report by indicating that there was no possible threat of hajj in the context of Pan-Islamism, Davletshin had a significant effect on changing Russian policy towards Muslim hajjis and even in making them into an agent of Russian imperial policy in Ottoman Arab territories. On the other hand, the instrumental role of Russian Muslim hajjis in Russian imperial policy was noticed by the Ottoman State. In this sense, the surveillance of Ottoman administration on the Russian Muslim hajjis was considered as a policy and named as tarassud which is an Ottoman Turkish word meaning surveillance and used in the Ottoman document showing us that Abdulaziz Davletshin was under Ottoman secret surveillance during his mission to Hejaz. The successes of the Tsarist government in her Russification policies through the mass education and various propagandas among her Muslims were emphasized as the main reasons that impelled the Ottoman State to this policy against Russian Muslims hajjis. Beside the mission of Abdulaziz Davletshin, the Ottoman surveillance on Orenburg Mufti (the Muslim Spiritual Assembly) Muhamedyar Sultanov during his hajj journey, the negative approaches of Hejaz governor Osman Nuri Pasha in his report (written in 1885 addressing to the Porte) against “foreign Muslims” including the Russian Muslim hajjis in Hejaz were also explained as a part of changing policies and understandings against Russian Muslims. Hence, it was concluded that Russian Muslim hajj was not a channel of penetration of Ottoman administration to the Muslim regions of Russian Empire but it was rather relatively useful tool of penetration of Russian Empire to the Ottoman Middle East. In the article, documents from the Archive at the Institute of Oriental Manuscripts of the Russian Academy of Science in Saint Petersburg, documents from the Ottoman Archives in Istanbul, published report of Osman Nuri Pasha, the memoirs of Chief Secretary of Sultan Abdulhamid II and a published document from Russian State Military-History Archive were used.

KEY WORDS
Abdulaziz Davletshin, Russian Muslims and Turks, Hajj, Ottoman Hejaz, II. Abdulhamid, Pan-Islamism, Muhamedyar Sultanov, Ottoman Policy of Surveillance.

KAYNAKLAR / BIBLIOGRAPHY

Arşiv Belgeleri / Archive Documents
Rusya Devlet Askeri Tarih Arşivi, Moskova (Rossiyskiy Gosudarstvennıy Voenno-İstoriçeskiy Arhiv, Moskova); RGVİA f.400. op.1, d.2239, l.71. [opus, delo, listok]
Rusya İlimler Akademisi Doğu El Yazmaları Enstitüsü Şarkiyatçılar Arşivi, San-Petersburg (Arhiv Vostokovedov İnstitut Vostoçnıy Rukopisey Rossiyskiy Akademii Nauk, Sankt-Peterburg)
AV İVR RAN f.70, op.1, d.1; AV İVR RAN f.70, op.1, d.2; AV İVR RAN f.70, op.1, d.3; AV İVR RAN f.70, op.1, d.61; AV İVR RAN f.70, op.1, d.62; AV İVR RAN f.70, op.1, d.63; AV İVR RAN f.70, op.1, d.64.
Başbakanlık Osmanlı Arşivi (BOA, İstanbul)
Yıldız Tasnifi
BOA Y.A.HUS. 296/108; BOA Y. PRK. EŞA. 13/ 54; BOA Y.PRK.AZJ. 47/4; BOA Y.A.HUS. 175/23; BOA. Y.MTV. 57/50,
BOA Mühimme Defteri. 21/598
BOA. HAT. No. 778.
BOA. A.MKT.NZD. 275/93.
BOA. MV. 163/36.

Basılı Arşiv Belgeleri / Printed Archive Documents
Belgelerle Osmanlı-Türkistan ilişkileri (XVI-XX. Yüzyıllar), Ankara: Başbakanlık Arşiv Genel Müdürlüğü Yayınları, 2005.
Osmanlı Belgelerinde Kazan, Ankara: Başbakanlık Arşiv Genel Müdürlüğü Yayınları, 2005

ARAPOV D.Yu (2006) "Jelatelno, ştobı oznakomlenie s musulmanstvom velos bez kraynostey, bolee spokoyno i raznostoronne: General Abdülaziz Davletşin i ego trudı po musulmanskomu voprosu", Rossiya i Musulmanskiy Mir, Moskova, 228-241.
ARSLAN Melikşah (2014) Emperyal Rusya ve Kutsal Topraklara Hac: Rus Ortodoks Köylü Hacılarla Kudüs’e Seyahat (1912), Hacettepe Üniversitesi (Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi).
AZAMATOV D. D (1996) "Sultanov Muhamedyar Muhametşaripoviç" Başkirskaya Entsiklopediya, Ufa, 1996. Başkirskaya Entsiklopediya, Erişim: 29 Aralık 2015; http://xn----7sbacsfsccnbdnzsqis3h5a6ivbm.xn--p1ai/index.php/component/content/article/2-statya/2625-sultanov-mukhamedyar-mukhametsharipovich
BABACANOV Bahtiyar (2009) "Andicanskoe vosstanie 1898 goda i 'musulmanskiy vopros' v Turkestane (vızglyadı 'kolonizatorov' i 'kolonizirovannıh')",  Ab Imperio, 2: 155-200.
BATTAL-TAYMAS Abdullah (1966) Kazan Türkleri, Ankara.
BROWER Daniel (1996) “Russian Roads to Mecca; Religious Tolerance and Muslim Pilgrimage in the Russian Empire”, Slavic Review. Vol. 55, No. 3: 567-584.
CREWS Robert D. (2006) For Prophet and Tsar: Islam and Empire in Russia and Central Asia, Cambridge, Massachusetts: Harvard University Press.
DERİNGİL Selim (1994) “The Ottoman Empire and the Russian Muslims Brothers or Rivals” Central Asian Survey, 13: 3: 409-416.
DEVLET Nadir (2014) Rusya Türklerinin Milli Mücadele Tarihi (1905-1917), Ankara.
FAROQHI Suraiya (1994) Hacılar ve Sultanlar (1517-1683), Çev.Gül Ç. Güven, İstanbul: Tarih Vakfı Yurt Yayınları.
GASPIRALI İSMAİL (2004) Seçilmiş Eserleri: 2, Fikri Eserleri (20004) Neşre Haz. Yavuz AKPINAR, İstanbul: Ötüken Yay.
HOPWOOD Derek (1969) The Russian Presence in Palestine and Syria, 1843-1914, Oxford.
HÜLAGÜ M., Metin (1994) “Topal Osman Nuri Paşa Hayatı ve Faaliyetleri”, Ankara Üniversitesi Osmanlı Tarihi Araştırma ve Uygulama Merkezi Dergisi, Sayı 5: 145-153.
KANE Eileen M (2005) Pilgrims, Holy Places, and the Multi-Confessional Empire Russian Policy toward the Ottoman Empire under Tsar Nicholas I, 1825-1855, Princeton University (Yayınlanmamış Doktora Tezi).
KANE Eileen M. (2011) Odessa as a Hajj Hub 1880s to 1910s, National Council for Eurasian and East European Research, Seattle.
KUNERALP Sinan (1989) "Pilgrimage and Cholera in Ottoman Hedjaz 1931-1911", Studies on Turkish-Arab Relations, Taif, Annual 4: 69-81.
KUTTNER Thomas (1975) "Russian Jadidism and the Islamic World; Ismail Gasprinskii in Cairo, 1908" Cahiers du monde russe et soviétique 16 (3-4): 383-424.
KÜTÜKÇÜ Mustafa (2011) “Rusya’da Haccın Tarihi Serüveni”, Karadeniz (Black Sea - Черное Море), Sayı 12: 178-190.
LANDAU Jacob (2015) M. Pan-Islam: History and Politics, Routledge.
LAZZERINI Edward James (1973) Ismail Bey Gasprinskii and Muslim Modernism in Russia, 1878-1914, (Doktora Tezi). Seattle: University of Washington.
LİSOVOY Nikolay N. (2006) Russkoye duhovnoye i politiçeskoye prisutstviye v Sviatoy Zemle i na Blijnem Vostoke v XIX - nachale XX v., Indrik, Moscow.
MAKAROV Ahmad "Musulmane, kotorımi gorditsya Rossiya: Doroga v Mekku/Abdulaziz Davletşin", Youtube, Erişim: 5 Mayıs 2015.  https://www.youtube.com/watch?v=hogIfHExw3g
MARAŞ İbrahim (2002) Türk Dünyasında Dini Yenileşme (1850-1917), İstanbul: Ötüken Yay.
MARSHALL Alex (2000) The Russian General Staff and Asia, 1860-1917, New York.
NAGANAWA Norihiro (2011) "The Hajj Making Geopolitics, Empire, and Local Politics,A View from the Volga-Ural Region at the Turn of 19-20 Cent",Papas, Alexandre. Thomas Welsford ve Thierry Zarcone (ed.), The Roads of Pilgrimages between Central Asia and the Hijaz, Berlin, 168-199.
ÖKE Mim Kemal (1982) Osmanlı İmparatorluğu, Siyonizm ve Filistin Sorunu 1880-1914, İstanbul.
ÖZAYDIN Abdülkerim (1992) “Hac: İslam’da Hac”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi (TDVİA), Cilt 14, İstanbul, 386-389.
REZVAN E.A (1993) Elhaccu kable mie sene: Elssırau eddevliyyu ala elcezire elarabiyye velalem elislamiyyi, Şeriketu'l-matbuati li tevzi' ve'n-neşri, Beyrut. 
REZVAN E.A (2000) "Hac iz Rossii", Vostok: İstoriya i Kultura, San Petersburg, 129-146.
SARAY Mehmet (1987) Türk Dünyasında Eğitim Reformu ve Gaspırali İsmail Bey, 1851-1914, Ankara, 1987.
SOMEL Selçuk Akşin (1996) “Osman Nuri Paşa’nın 17 Temmuz 1885 Tarihli Raporu” Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi Tarih Araştırmaları Dergisi (AÜDTCF, TAD), XVIII/29: 1-38.
STAVROU Theofanis G., Weisensel, Peter R. (1986) Russian Travelers to the Christian East from the Twelfth to the Twentieth Century, Columbus, OH.
TAHSİN PAŞA (1999) Sultan Abdülhamid Tahsin Paşanın Yıldız Hatıraları, Boğaziçi Yayınları, İstanbul.
ZAGİDULLİN İldus (2007) İslamskie İnstitutı v Rossiyskoy İmperii: Meçeti v Evropeyskoy Çasti Rossii i Sibiri, Kazan.