ÖZET
19. yüzyılın sonlarına doğru Osmanlı Devleti değişen dünya dengeleri içinde, özellikle II. Abdülhamid döneminde, çevresinde olup bitenlere duyarlı olmuştur. Bu amaçla II. Abdülhamid, döneminin devlet adamı ve aydınlarından, gelişmeleri değerlendiren layiha-muhtıra türü raporlar istemiştir. Bu çalışmada dönemin devlet adamı ve âlimlerinden olan Ahmet Cevdet Paşa’nın kaleme aldığı bir muhtıraya ek olan rapor değerlendirilmiştir. Muhtıra, Kafkasya ve Türkistan’daki İngiliz-Rus rekabetinin, petrol, demiryolu, stratejik bölge, ticareti kontrol, hâkimiyet alanı ve Osmanlı Devletinin pozisyonu noktalarında Osmanlı bakış açısının ne olduğunun ipuçlarını üretir. Bu muhtıra eki Hindistan üzerindeki İngiliz- Rus rekabetinin bir uzantısı olarak kaleme alınmıştır. Bu muhtırada, özellikle Rusya'nın sistemli ilerleyişi karşısında, İngiltere'nin pasif tutumu eleştirilir ve bu rekabete İngiltere’nin Osmanlı Devletini dâhil etmedeki başarısızlığının tarihsel arka planına atıflar yapılır. Söz konusu muhtıra, Kafkasya ve Türkistan’ın çok yönlü stratejik öneminin Osmanlı yöneticilerince de farkında olunması noktalarında tarihsel bilgilerimizi gözden geçirmemizi gerektirecek sonuçlar üretmektedir.

ANAHTAR SÖZCÜKLER
Osmanlı Devleti, İngiliz-Rus rekabeti, Büyük Oyun, Hindistan, Afganistan, demiryolu, Türkistan, Kafkasya.

ABSTRACT

Towards the end of the 19th century, especially in the period of Abdulhamid II, the Ottoman Empire had been sensitive to what was happening around in the context of changing world balance. For this reason Abdulhamid II requested reports evaluating the development in the form of –memorandum (layiha-muhtıra) from the statesmen and intellectuals of his period. In this study, the report of a memorandum which was written by Ahmed Cevdet Pasha, who was a statesman and a scholar, has been evaluated. This memorandum produces tips of what perspective of Ottoman Empire on the Competition of England and Russia for he petrol, railway, strategic ares, the control of the trade, area dominition. This memorandum attachment was written as an extension of the British- Russian competition for India. In this memorandum, particularly in the view of the systematic progress of Russia,the passive attitude of Britain was criticized and the historical background was emphasized in England’s failure in including Ottoman Empire into this competition. This memorandum produces some results that force us to reconsider our historical perspectives on the point that Ottoman administrators were well aware of the multi dimentional strategic importance of Caucasus and Turkestan.

KEY WORDS
The Ottoman Empire, Anglo-Russian rivalry, Great Game, India, Afghanistan, Ahmed Cevdet Pasha, Central Asia, the Caucasus.

KAYNAKLAR / BIBLIOGRAPHY

AHMET CEVDET PAŞA (1894) Ahmet Cevdet Paşa’nın Muhtıra Eki, BOA Y.EE,  39/10,9/N/1311 (16 Mart 1894)
BADDLEY John F. (1995) Rusların Kafkasya’yı İstilası ve Şeyh Şamil, Çev. Sedat ÖZDEN, 3. Baskı, İstanbul:Kayıhan Yayınları.
Belgelerle Osmanlı- Türkistan İlişkileri (XVI-XX. Yüzyıllar) (2005) Ankara: Başbakanlık Devlet Arşivleri Genel Müdürlüğü Yayın No.70.
BENNINGSEN Alexandre  – LEMERCIER- QUELQUEJAY Chantal (1994) Step’de Ezan Sesleri, Çev. Nezih UZEL, 4. Baskı,  İstanbul: İrfan Yayınevi.
CAROE Olaef Sömürülen Topraklar, Çev. Zerhan YÜKSEL, 1. Cilt, İstanbul: Tercüman 1001 Temel Eser, y.t.y.
CEVDET PAŞA (1991) Tezakir, 3. Baskı,  Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi.
ÇELİK Osman (Yay. Haz.) (1992) İngiliz Belgelerinde Türkiye ve Kafkasya, Ankara: Gelişim Matbaası.
DEĞERLİ Esra Sarıkoyuncu (2008) “İngiltere’nin Doğu(Şark) Politikası(1882-1914)“, Akademik Bakış, Uluslararası Hakemli Sosyal Bilimler e-Dergisi, Sayı:14 (Nisan): 1-15. (Erişim Tarihi:8 Ağustos 2015).
DÜNDAR Ali Merthan (2006) Panislamizmden Büyük Asyacılığa- Osmanlı İmparatorluğu, Japonya ve Orta Asya, İstanbul: Ötüken Neşriyat.
ERASLAN Cezmi (1995) II. Abdülhamid ve İslam Birliği, İstanbul: Ötüken Yayınevi, (2. Baskı).
ERİM Neşe (1994) “1720- 1790 Arasında Osmanlı İran Ticareti”, Tanzimat’ın 150. Yıldönümü Uluslar Arası Sempozyumu, Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi.
GÖKÇE Cemal (1979) Kafkasya ve Osmanlı İmparatorluğu’nun Kafkasya Siyaseti, İstanbul: Şamil Eğitim ve Kültür Vakfı Yayınları: 1.
HENZE Paul B. (1985) Kafkaslarda Ateş ve Kılıç; 19. Yüzyılda Kuzey Kafkasya Dağ Köylülerinin Direnişi, Çev. Akın KÖSETORUNU, Ankara: ODTÜ Yay.
ISSAWI Charles (1970) “The Tabriz-Trabzon Trade, 1830–1900”, International Journal of Middle East Studies, Vol. 1/1, Cambridge.
İNALCIK Halil (1948) “Osmanlı Rus Rekabeti ve Don-Volga Kanalı Teşebbüsü 1569”, Belleten, 46: 349-402.
KARADENİZ Yılmaz (2009) “İran ve Türkistan’da İngiliz-Rus Mücadelesi (1856–1869)” SDÜ Fen Edebiyat Fakültesi Sosyal Bilimler Dergisi, Sayı 20 (Aralık): 53-68.
KENT Marian (2013) Osmanlı İmparatorluğu’nun Sonu ve Büyük Güçler, İstanbul: Alfa.
KORTEPETER Carl M (1966) “Ottoman İmperial Policy and the Economy of the Black Sea Region in the Sixteenth Century”, Journal of American Oriental Society, LXXXVI-2 (April-June): 86-113.
KURAT Akdes Nimet (1966) Türkiye ve İdil Boyu, Ankara: Ankara Üniversitesi DTCF Yayınları-151.
KURAT Akdes Nimet (1993) Rusya Tarihi, 3. Baskı, Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi.
KURAT Yuluğ Tekin (1986) Osmanlı İmparatorluğu’nun Paylaşılması, Ankara: Turhan Kitabevi.
KÜTÜKOĞLU Mübahat (1988) “XIX. Yüzyılda Trabzon Ticareti”, I. Tarih Boyunca Karadeniz Bildirileri, Ekim 1986, Samsun: Ondokuz Mayıs Üniversitesi Yayınları, 97- 133.
Osmanlı Devleti ile Kafkasya, Türkistan ve Kırım Hanlıkları Arasındaki Münasebetlere Dair Arşiv Belgeleri (1687- 1908 Yılları Arası) (1992) Ankara: Başbakanlık Devlet Arşivleri Genel Müdürlüğü yayın No.3.
Osmanlı Belgelerinde Kafkasya Göçleri I-II (2012) İstanbul: Başbakanlık Devlet Arşivleri Genel Müdürlüğü Osmanlı Dairesi Yay. No. 121, 122.
ÖZCAN Azmi (2000) “Osmanlı-İngiltere Münasebetleri”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, Cilt: 22, İstanbul: İSAM, 302-307.
ÖZCAN Azmi (1997) Panislamizm- Osmanlı devleti, Hindistan Müslümanları ve İngiltere(1877-1924), (İlaveli 2. Baskı), İstanbul: İSAM Yayınları.
RYWKIN Michael (1975) Asya’daki Rusya, Çev. Behzat TANÇ, İstanbul: Boğaziçi Yayınları.
SANDER Oral (1995) Siyasi Tarih - İlkçağlardan 1918’e, Ankara: İmge Yayınevi.
SARAY Mehmet (1994) Rus İşgali Devrinde Osmanlı Devleti İle Türkistan Hanlıkları Arasındaki Siyasi Münasebetler (1775-1875), Ankara: Türk tarih Kurumu.
SARAY Mehmet (1984) Rusların Orta Asya’yı Ele Geçirmeleri, Ankara: ODTÜ Yay.
SARAY Mehmet (1999) Türk-İran İlişkileri, Ankara: Atatürk Araştırma Merkezi.
SAYDAM Abdullah (1997) Kırım ve Kafkasya Göçleri (1856 Kırım ve Kafkasya Göçleri (1856 Kırım ve Kafkasya Göçleri (1856-1876), TTK Yayınları, Ankara.
SIBGATULLINA Alfina (2014) İki İmparatorluk Arasında Rusyalı Müslüman Türkler, İstanbul: Doğu Kütüphanesi.
TOGAN A. Zeki Velidi (1942) Bugünkü Türk İli (Türkistan) ve Yakın Tarihi, İstanbul: Arkadaş.
Türkçe Sözlük (Yay. Haz.: Şükrü Akalın vd.) (2011) 11. Baskı, Ankara: Türk Dil Kurumu.
UYAR Elif (2007) Türk‐İngiliz Siyasal İlişkileri (1929–1936), Antalya: Yeniden Anadolu ve Rumeli Müdafaa‐i Hukuk Yayınları.
YALÇINKAYA Alaeddin (2006) Sömürgecilik Panislamizm Işığında Türkistan (2. Baskı), Ankara: Lalezar Kitabevi.
YETİŞGEN Mehmet (2007) “The Anglo-Russian Rivalry, Russia’s Annexation of Merv and the Consequences of the Annexation on Turkmens”, Bilig, No: 40 (Kış/Winter): 141-167.