ÖZET

Doğudaki İslami Türk yazı dilinin 15. yüzyıldan 20. yüzyıla kadar olan dönemi genel olarak Çağatayca adıyla tanınmaktadır. Çağataycanın Klasik öncesi sanatçılarından Gedayi’nin divanında, Klasik dönem sanatçıları Nevayi ve Babür’ün divanlarında, Klasik sonrası dönemde yazılmış Ferheng-i Türkî adlı bir sözlükte émiştük yapısı görülür. Bu yapının çözümlenmesi çeşitli zorluklar taşır. Bu makalede, söz konusu yapının alanyazında değerlendirilip değerlendirilmediğine ilişkin inceleme yapılmış, değerlendirmeler eleştirel olarak gözden geçirilmiştir.
Çalışmada, émiştük yapısını çözümleme önerileri sunularak tartışılmıştır. İlk bakışta birleşik çekim gibi görünen émiştük yapısı, aldığı kişi ekleri bakımından birleşik çekim açıklamasına izin vermemektedir. Divanü Lugati’t-Türk’teki -dUk biçimbiriminin de bu yapı ile ilişkisi tartışılmış ve değerlendirilmiştir.
Çağatayca metinlerdeki émiştük yapısının, Çağatayca öncesi ve sonrası metinlerde de tanıklarına rastlandığı anlaşılmaktadır. İslami Doğu Türk yazı dilinin hangi temeller üzerinde geliştiğini anlamak bakımından farklı biçimbirimlerin incelenmesi aydınlatıcı bilgiler verecektir.

ANAHTAR SÖZCÜKLER
émiştük,Çağatayca, Ali Şir Nevayi, Gedayi, Babür, Doğu Türkçesi, é(r)mek fiili.

ABSTRACT

The period of Eastern Islamic Turkish written language which lasts from 15th century to the 20th century, is generally known as Chagatay. Émiştük structure is seen in various works in pre-classical, classical and post-classical period. Gedayi, who was a pre-classical artist of Chagatay, preferred this structure in his works. This structure was also seen in the Divans of classical period artists such as Nevayi and Babür. In addition to these works of classical period artists, this structure was seen also in the post-classical period. This structure was seen in a dictionary called Ferheng-i Türki which was written in the post-classical period. Knowing that the analysis of this structure is difficult, in this article, whether this structure is evaluated in literature or not along with the evaluations are critically reviewed.
The analysis of the structure of the émiştük is discussed by presenting proposals in this study. At the first glance, the structure “émiştük” looks like a conjoint declination. When we examine this structure deeply, we can evaluate that the structure does not allow the description of the conjoint declination with respect to personal endings. The relation between this structure and the morphem “-duk” in Divanü Lugati’t-Türk has been discussed and evaluated in this study.
The structure of “émiştük”, which exists in Chagatay texts, can also be found in texts before and after Chagatay texts. The examination of various morphemes will be useful in order to understand on which bases Islamic Eastern Turkish written language has been developed.

KEY WORDS
émiştük, Ali Şir Nevayi, Gedayi, Babür, The verb é(r)-, Eastern Turkish, Chagathay Turkish.

KAYNAKLAR / BIBLIOGRAPHY

ABİK A.D. (1993) Ali Şir Nevayi'nin Risaleleri Tarih-i Enbiya ve Hükema, Tarih-i Müluk-i Acem, Münşe'at, Metin, Gramatikal İndeks-Sözlük. Basılmamış Doktora Tezi (Danışman Prof. Dr. Mustafa CANPOLAT), Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Ankara.
ATA A. (1997) Nasırü’d-din Bin Burhanü’d-din Rabguzi Kısasü’l-Enbiya (Peygamber Kıssaları) I Giriş- Metin- Tıpkıbasım, II Dizin. Ankara: Türk Dil Kurumu.
ATA A. (2002) Harezm- Altın Ordu Türkçesi. İstanbul: Türk Dilleri Araştırmaları Dizisi.
ATA A. (2004) Türkçe İlk Kur’an Tercümesi (Rylands Nüshası) Karahanlı Türkçesi (Giriş- Metin- Notlar- Dizin). Ankara: Türk Dil Kurumu.
BACANLI E. (2008) Türkiye Türkçesindeki -miş Ekinin Dolaylılık ve Dolaylılık-Dışı Kullanımlarında Zamansal Atıf . Bilig Kış / 44, 1-24.
BERBERCAN M. T. (2011) Buğra Tezkiresi’nden Parçalar (Transkripsiyon – Dil Özellikleri Üzerine Bazı Açıklamalar – Tercüme). Turkish Studies - International Periodical For The Languages, Literature and History of Turkish or Turkic Volume 6/4 Fall, 431-455.
BODROGLİGETİ A. (2001) A Grammar of Chagatay. Muenchen: Lincom Eurapa.
BROCKELMANN C. (1954) Osttürkische Grammatik der Islamischen Litteratursprachen Mittelasiens. Leiden.
CLAUSON G. (1972) An Etymological Dictionary of Pre-Thirteenth-Century Turkish. Oxford.
ERDAL M. (2004) A Grammar of Old Turkic. Leiden- Boston: Brill.
ECKMANN J. (1971) The Divan of Gada’i . Bloomington: Indiana University.
ECKMANN J. (1988) Çağatayca El Kitabı (Çeviren Günay KARAAĞAÇ). İstanbul: İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Yayınları.
ERCİLASUN A.B.- AKKOYUNLU Z. (2014). Kâşgarlı Mahmud Divanü Lugati’t-Türk Giriş- Metin- Çeviri- Notlar- Dizin. Ankara: Türk Dil Kurumu.
ERGENE O. (2012) Sibicabi Gülistan Çevirisi C. I (Giriş -Dil İncelemesi- Metin- Çeviri- Tıpkıbasım), C. II (Dizin), Çukurova Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Türk Dili ve Edebiyatı Anabilim Dalı Basılmamış Doktora Tezi (Danışman Prof. Dr. A. Deniz ABİK), Adana.
KARA M. (2001) Türkmence (Giriş-Gramer-Metinler-Sözlük). Ankara: Akçağ.
KOÇ M. (2012) Eski Anadolu Türkçesinde /Duk/ Ekli Geçmiş Zaman Çekimi. Türkbilig, 23, 11-18.
KUT G. (2003) Ali Şir Nevayi Gara’ibü’s-Sıgar İnceleme- Karşılaştırmalı Metin. Ankara: Türk Dil Kurumu.
MEHMET G. (2012) Çinghai Salarcasının Tasviri Grameri (Ses Bilgisi, Şekil Bilgisi, Cümle Bilgisi). Ankara: Kurgan Edebiyat.
NALBANT V. (2002) -DUK Eki ve Divanü Lugati’t-Türk’te -DUK Ekli Görülen Geçmiş Zaman Çekimi. Türkoloji Dergisi, XV. Cilt. Sayı: 1, 193-203.
PRİTSAK O. (1959) Das Neuuigurische. Philolagiae Turcicae Fundamenta I, Wiesbaden, 525-563.
RAHİMİ M. (2016) Muhammed Taki Karakoyunlu Ferheng-i Türkȋ Mukaddime ve Bab-i Elif (1r-124r). Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Basılmamış Doktora Tezi (Danışman Prof. Dr. Sema F. Barutcu ÖZÖNDER).
SEYHAN ALIŞIK G. (2009) ‘Ubeydullah Han Divan-ı Hikmet Giriş- Metin- Dizin. İstanbul.
TEKİN T. (2012) Eski Türkçedeki {-dOk} İsim-Fiil Eki Üzerine (Çeviren: Dr. Ümit Özgür DEMİRCİ)”. Atatürk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Dergisi S. 47, 371-377.
TOPRAK F. (2005) Harezm Türkçesinde Fiil. Ankara.
YÜCEL B. (1995) Bâbür Dîvânı. Ankara: Atatürk Kültür Merkezi.