ÖZET

Bugünkü Afganistan toprakları, XIX. yüzyılda, önce Timurşah Durranioğulları sülalesi içindeki, ardından Barakzayi adlı Afgan kabilesi mensubu Dost Muhammedhan’ın kardeşleri ve yine oğulları arasındaki iktidar mücadeleleri ve nihayet bölge halklarının İngiliz sömürgeciliğine karşı verdikleri mücadelelerle ön plâna çıkar.
Söz konusu dönemde, kültür ve edebiyatın gelişmesi için gerekli olan koşullar mevcut olmamakla birlikte, nazım ve nesrin geliştirilmesi adına geçmişten gelen edebî geleneklerden beslenen önemli şair ve yazarlar da vardı. Bunlardan biri de, hiç şüphesiz Molla Berat’ın oğlu olan Belhli Mirza Niyazî (1907-1975) idi. İki dilde şiir yazan (züllisaneyn) bu şair ve yazarın edebî mirası, büyük hacimli, Farsça ve Çağatayca kaleme alınmış dikkate değer nazım ve nesir eserleri olmak üzere günümüze kadar ulaşmıştır ancak şairin edebî mirası günümüzde dahi yeterince araştırılmamış ve yayımlanmamış el yazmaları olarak durmaktadır.
Niyazi’nin yaşadığı ve sanatını icra ettiği dönem, Fars edebiyatında Hint tarzının, özellikle Hindistan′ın Türk kökenli büyük şairi Mirza Abdulkadir Bîdil′in (1644- 1720) taklit edilmesi dönemi olarak bilinir. Dolayısıyla, Niyazî de çağdaşı diğer şairler gibi Farsça ve Çağatayca kaleme aldığı şiirlerinde Bîdil’in üslubundan genelde etkilenmiştir.

ANAHTAR SÖZCÜKLER
Niyazî Belhî, Güney Türkistan, el yazma, nüsha, şiir, gazel, Çağatay Türkçesi, Özbek Türkçesi, Bîdilizm, nazire.

ABSTRACT

19th century in Afghanistan is characterized by conflicts over state power among the sons of Temurshah Durrаni, and after that among the sons of Amir Dust Muhammed Khan, and the struggle against British colonialism. Despite the lack of necessary conditions for literature and cultural improvement, there were eminent poets and writers, whose works, to some extent, have developed poetry and prose. One of such figures is Mirza Niyazî Balkhî (1907-1975) son of Mulla Berat. Niazi who was a bilingual poet, left worthy literary heritage in Persian and Chagatay Turkish (old Uzbek) languages. These works are not published yet and they are saved as manuscripts. Niyazî’s life period and his literary works coincide with the time of Bedilism, which was emulation of the Indian style in the Persian literature, the period of popular Indian Turkish origin poet Abdul Qadir Bedil (1644- 1720).

KEY WORDS
Niyazî Balkhî, South Turkestan, manuscripts, copies, poems, ghazals, Chagatay Turkish, Uzbek Turkish, Bîdilizm, nazire (analog).

KAYNAKLAR / BIBLIOGRAPHY

ANOŞE Hasan (1381/2002) Danişname-i Edebiyat-i Farsi: (Şiir-i Farsi der Afganistan), 3. Cild, 2. Yayın, Tehran, 1198 s.
EBÜL′ESFAR-I BELHÎ (1990) Şuara-i Belh ya Şiir-i Farsi dar Umm′ul Bilad (Belh şairleri ya Umm′ul Bilatta Fars şiiri), Pişavar (Pakistan).
FARHANG MİR MUHAMMED SİDDİK (1367/1989) Afgan der penc karnı ahir (Afganistan Son Beşyüz Yılda), üç cilt, 1.cilt, 1. bölüm, Pişavar (Pakistan), 442 s.
GUBAR MİR GLAM MUHAMMED (1368/1989) Afganistan der Mesiri Tarih (Afganistan Tarih Akımında), iki cilt, birinci cilt, 4. yayın, Tehran: Çaphane 2000, 852 s.
HALİK Salih Muhammed (2008) Tarih-i Edebiyat-ı Belh (Belh Edebiyatı Tarihi), (Eski Zamanlardan 20. Yüzyılın Başlarına Kadar), Kabil: Matbaa-ı Afgan, 669 s.
HANİF Muhammed Hanif Belhî (1985) Par-i Tavus: Şiir-i Farsi der Aryana (Tavuskuşu Tüyleri: Aryana′da Farsça şiir), Pişavar (Pakistan).
HASTA Hal Muhammed (1958) Dabiristan-i Belh (Belh Okulu), Kabir: Matbaa-i Devleti.
HASTA Hal Muhammed (1330/1951) “Niyazi, Macalla-ı “Aryana”, 12. sayı, Sal-ı Nuhum, Kabil, s. 28-29.
KUHZAD Muhammed Ali, A.M. ZUHEMA, A.A. NAİMİ, M.İ. HALİL ve M.G.M. GUBAR (1383/2004) Tarih-i Edebiyat-ı Afganistan (Beş ustad), Pişavar: Kütüphana-i Raşidiye; Kabil: Kitaphana-ı naşarati-i “İkra”, 1383 (2004), 419 s.
NAİL Hüseyin (1365/1986) Seyri dar Edebiyat-i Sada-i Sizdehüm (Sada-i 19 Miladi), Kabil: Enstitu-i zeban ve edebiyat-i Dari-i Merkez-i zebanha ve edebiyat-i Akademi-i Ulum-i Afganistan, 343 s.
NİYAZİ М. BELHİ (19. yüzyıl). Divan, nüsha A (Farsça Şiirler Elyazma Nüshası), 290 s., Mezar-ı Şerifte yaşayan S. M. Gevheri özel kütüphanesine ait.
NİYAZİ М. BELHİ (1288 /1871) Divan, nüsha B (Özbekçe Şiirler Elyazma Nüshası), Belh, 168 s., Mezar-ı Şerifte yaşayan S. M. Gevheri özel kütüphanesine ait.
NİYAZİ М. BELHİ (1326/1949). Divan, nüsha C (Özbekçe ve Farsça Şiirler Elyazma Nüshası), Belh, 168 s., Mezar-ı Şerifte yaşayan S. M. Gevheri özel kütüphanesine ait.   
NİYAZİ М. BELHİ (1334/1957) Divan, nüsha D (Özbekçe ve Farsça Şiirler Elyazma Nüshası), Haqdad dilcü ve Alim Bayat kalemleriyle yazılmış nüsha, Belh ve Şibirgan, 240 s., Mezar-ı Şerifte yaşayan S. M. Gevheri özel kütüphanesine ait.
ŞER′İ А. C. “Nakş-ı Şairan ve Şahan-ı Turktabar dar takamul-ı zaban ve şiir-i farsi”, Site: “Babur kültüri Encümeni”:
http://www.babur.org/babur/index.php?option=com_content&view=article&id=64:2010-10-29-19-23-27&Itemid=57 (2 Haziran 2016)
ZULFİKAR (1391 h.sh./2012) Amirname. (Kısaltıp Düzenleyen: Rahim İbrahim). Kabil: İntişarat-i Talimi.