ÖZET
Kişi ve yer adları birbirleriyle yakın ilişkili olan iki terimdir. Kişi adından yer adı, yer adından kişi adı verilerek canlı ya da cansız varlıklar adlandırılmaktadır. Doğu Türkistan yeradbiliminde kuramsal çalışmaların yetersizliği, terimlerde olduğu gibi malzemenin sınıflandırılmasında da görülmektedir. Uygur yer adı verme kültürünün her yönüyle ortaya çıkarılması için gerekli olan leksik-semantik, yapısal sınıflandırmalar da bu durumdan ististan değildir. Bu makale çerçevesinde Doğu Türkistanda ve Çin’de yapılan çalışmalar söz konusu sınıflandırma açısından incelenmiş. Doğu Türkistan’da yeradbiliminde leksik-semantik ve yapısal bakımdan ortak bir yaklaşım olmadığı, yer adlarının siyasî ve idiolojik yönden incelenmediği görülmüştur. Toplumlar yeni göç ettikleri ya da işgal ettikleri topraklara yerleştikleri zaman, buradaki coğrafyayı çeşitli özelliklerine göre adlandırdıkları gibi, anayurtlarından tanıdıkları yerlerin adları veya siyasî amaçlarla verilen adlarla da anmak istemişlerdir. Böylece, son 70 yılda Doğu Türkistan’da (Xin Jiang Uygur Özerk Bölgesi) Çin’in iç bölgelerindeki yer adları çoğalmaya başlamıştır. Bu konuda Çin’de bilimsel çalışma yoktur. Yer adları ile ilgili çalışmalar da yetersizdir. Makalede ayrıca, tarihten günümüze Doğu Türkistan’daki yer adlarının özellikleri, yapıları, çeşitleri ve bu konuda yapılan çalışmalara değinilecektir.

ANAHTAR SÖZCÜKLER
Doğu Türkistan yeradbilimi, sınıflandırma sorunu, yeradbilim terimleri, Çince yer adları, Uygurca yer adları, Divanu Lugat’it Türk, Eski Uygurca yer adları, yeradbilim terimleri.

ABSTRACT

As it is known, person and location names are two terms, which are closely related with one another. The inadequacy of theoretical studies in East Turkestan toponymy is also seen in the classification of material and terms. The lexical-semantic and structural classifications which are necessary for discovering the Uyghur place-naming culture in details are not exceptional in this case. In this article, studies in East Turkestan and China were examined in respect of this classification. It is seen that there is not a common approach in lexical-semantic and structural classification in toponymy in East Turkestan and the toponyms are not examined in political and ideological aspect. Naming a location after a personal name, or vice versa, living or non-living objects are given names. When communities settled down in new territories that they had migrated or invaded, they tended to refer such places with the names, with regard to their various geographical features as well as the names of the places that they knew from their motherlands, or the ones that are given for political purposes. Therefore, the names of the settlements, which are located in the inner territories of China, have begun to be seen in the East Turkestan (Xin Jiang) in last 70 years. On this subject, there are not enough scientific studies in China. The studies about the location names are also insufficient. In my paper, I will try to present the characteristics, forms, varieties and studies about the toponyms in East Turkestan, from past to present.

KEY WORDS
East Turkestan toponymy, classification problem, toponymy terms, toponyms in Chinese, toponyms in Uyghur Turkic, toponyms in old Uyghur Turkic, Divanu Lugat’it Türk.

KAYNAKLAR / BIBLIOGRAPHY

Aratürk Nahiyesi Haritalı Tezkeresi (1986) (Çince) Kumul: Kumul Vilayeti Yayını (Grup çalışması).
BUĞRA Memetemin (1987) Şarki Türkistan Tarihi. Ankara.
Bügür Nahiyesi Yer Adları Hariteli Tezkeresi (1985) (Çince). Bügür İlçe Hükümeti Yayını (Grup çalışması kitap).
CAFEROĞLU Ahmet (1968) Eski Uygur Türkçesi Sözlüğü. İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Yayını.
GAFURİ Gulam (1986) Uygur Şiveleri Sözlüğü. Pekin: Milletler Neşriyati.
GÜLENSOY Tuncer (1998) Anadolu Yer Adlarına Genel Bir Bakış. Prof. Dr. Dursun Yıldırım Armağanı. Adana Çukurova Üniversitesi Yayını.
İslam Ansiklopedisi, (1978) 1. Cilt. İstanbul Diyanet Yayınları.
KAŞGARLI Mahmut (1984) Divanü Lugat-it Türk. Yeni Uygurca Neşri, 1. cilt. Pekin: Milletler Neşriyatı. 
KAŞGARLI Mahmut (1984) Divanü Lugat-it Türk. 1. cilt (Yeni Uygur Türkçesi basımı). Pekin: Milletler Neşriyatı.
Kumul Nahiyesi Tezkeresi (1991) Ürümçi: Şin Jiyang Halk Neşriyati (Grup Çalışması).
Lİ Jongvu (1991) Maralbeşi Tarihi. (Çince). Ürümçi: Halk Neşriyatı.
Lİ Yinping (1994) Hoten Tarihi. (Çince). Ürümçi: Halk Neşriyatı.
MAHMUT Sultan (1996) Yurtimizdiki Yer Namliriga Dair İzdenişler. Kaşgar: Kaşgar Uygur Neşriyati.
MİJİT, Keyum (2013) Yer Namlari ve Uygur Tilidiki Yer Namlirining Tüzülüş Alahidilikliri Toğrisida. Şin Jiyang Üniversitéti İlmiy Jurnili, sayı 3. Ürümçi: Şin Jiyang Üniversitéti Neşriyatı.
MÖMİN Abdullah (1989) Türkçe-Uygurçe Luget. Pekin Milletler Neşriyati.
NİU Rujen (1998) Şin Jiang Yer Adlarına Genel Bir Bakış. (Çince) Ürümçi: Halk Neşriyati.
NORUZİ Kurbancan Ablemit, Paltahun ELVAHUN (1995) Şin Jiyang Yer Namlirining Etmologiyisi. Ürümçi: Şin Jiyang Üniversitesi Neşriyatı.
SABİT Abdurreşit Sabit, Turdi NASİR (1993) Çince-Uygurca Şin Jiyang Yer Adları Lugati. Ürümçi: Şin Jiyang Halk Neşriyati.
SAYRAMİ Molla Musa (1986) Tarihi Hamidi. (Yeni Uygurca). Pekin: Milletler Neşriyati.
SAYRAMİ Molla Musa (1988) Tarihi Emniye. (Yeni Uygurca). Pekin: Milletler Neşriyati.
SU Beihay (1988) Batı Elinin Tarihi Coğrafyası. (Çince). Ürümçi: Halk Neşriyati
Şin Jiang İjtimayi Penler Tetkikati Jurnili (1992) (Hazırlayan: Wu Weiqing) Ürümçi: Şin Jiang İjtimayi Penler Akademiyisi Neşriyati, 1992/ 4.
Şin Jiang İjtimayi Penler Tetkikati Jurnili (1993) (Hazırlayan: Muhabbet KASİM) Ürümçi: Şin Jiang İjtimayi Penler Akademiyisi Neşriyati, 1993/3.
Şin Jiang İjtimayi Penler Tetkikati Jurnili (1994) (Hazırlayan: Muhabbet KASİM) Ürümçi: Şin Jiang İjtimayi Penler Akademiyisi Neşriyati, 1994/6.
Şin Jiang Tezkereciliki Jurnili (1995) (Hazırlayan: Nurmemet DÖLET) Ürümçi: Şinjiang Helk Neşriyati, 1995/2.
Şin Jiang Tezkiriçiliki Jurnili (1995) (Hazırlayan: Niyaz TOHTİ) Ürümçi: Şin Jiang Uygur Aptonom Rayoni Hökümet Neşriyati, 1992/2 .
Şin Jiang Tezkiriçiliki Jurnili (1996) (Hazırlayan: Nurnisa TURDİ) Ürümçi: Şin Jiyang Uygur Aptonom Rayoni Hökümet Neşriyati, 1996/2.
YÜ Weiqing Yü (1998) Şin Jiang Yer Adlarındaki Değişimler ve Yer Adları Araştırmaları. (Çince). Ürümçi: Halk Neşriyatı.