ÖZET
Orta Asya ve Uzak Doğu mimarisinde köklü geçmişi olan açık avlu ve eyvanlı tipli binalar İslamiyet’ten sonraki mimari dönemlerde ribat mimarisinden kervansaraya, cami mimarisinden medreseye ve diğer yapı türlerine kadar geniş bir alanı kapsamakta ve bu dönemin bariz bir niteliği olarak kendini göstermektedir. Dört yöne vurgu yapan plan şeması kendi kökünü antik çağlarda Orta Asya, Ortadoğu ve Uzak Doğu şehirlerinde ve saraylarında bulmakta ve bu şemanın İslamiyet’ten sonraki açık avlulu ve eyvanlı binaların kaynağını teşkil ettiği düşünülmektedir. Eski Türk ve Çin inaçlarında olan kozmolojik anlayış dört coğrafi yöne vurgu yapmakta ve önemini göstermektedir. Bu kozmolojik anlayış daha sonraları Türklerin yaşadıkları mekânlara da yansıyıp ve daha müslüman olmayan Orta Asya halkının mekân anlayışının önemli bir bölümünü teşkil etmektedir. İslamiyet’ten sonra da ribatlar, kervansaraylar ve saraylarda devam eden bu kozmik anlayış Büyük Selçuklu döneminden itibaren cami mimarisine de yansımış ve Orta Asya ile İran mimarisinin en önemli plan şemasını teşkil etmiştir.

ANAHTAR SÖZCÜKLER
Eyvan, avlu, dört yön, ribat, cami.

ABSTRACT

The buildings with open courtyard and portal (iwan) which have rooted history in Central Asia and Far East Architecture are the source of schema of the sacred and civil architectural monuments from the rabad to caravansaray, mosque to madrasa and other kind of buildings with open couteryard and iwan which constructed after the Islam. The source of four-directional  schema can be found in the ancient age   of  Central Asia, Far East and Middle East urbans and architectural monuments that have a great effect on the formation of the buildings with open courtyard and portal in Islamic era. The cosmological mentality that belongs to ancient beliefs of Turks and Chinese people emphasizes the four geographical aspects and indicates its importance. By and by this cosmological mentality started to enter living spaces of Turks who was not muslims in antique eras. After Islam, this cosmological mentality schema continued in rabad, caravansaray and castles architecture and after the emerge of Saljuk Empire this schema faromated the mosque architecture on a large scale in Central Asia and Iran.

KEY WORDS
Iwan, courtyard, four-direction, rabad, mosque.

KAYNAKLAR / BIBLIOGRAPHY

Aslanapa O. (2011) Türk Sanatı, Remzi Kitabevi, 11. Basım, İstanbul 
Akın G. (1990) Asya merkezi mekân geleneği (Vol. 1220). Kültür Bakanligi yayinlari.
Altun A. (1988) Ortaçağ Türk mimarisinin anahatları için bir özet (Vol. 5). Arkeoloji ve Sanat Yayınları.
Arık M. O. (1969) Erken devir Anadolu-Türk mimarisinde türbe biçimleri. Türk Tarih Kurumu Basımevi.
Bier L. (1986) Sarvistan: a study in early Iranian architecture. Penn State Press.
Brauen M. (1992) The Mandala: Sacred Circle in Tibetan Buddhism, trans. M. Willson, Boston: Shambhala. Originally published in.
Cezar M. (1977) Anadolu öncesi: Türklerde şehir ve mimarlık. Türkiye İş Bankası.
Çeşmeli İ. (2007) Antik Çağ’dan 13. Yüzyıla kadar Orta Asya ve Karahanlı Dönemi Mimarisi, Arkeoloji ve Sanat Yayınları.
Çoruhlu Y. (2011). Erken devir Türk sanatı: iç Asya'da Türk sanatının doğuşu ve gelişimi. Kabalci Yayinevi.
Esin E. (2001). Türk kozmolojisine giriş. Kabalcı Yayınevi.
Esİn E. (2003) Orta Asya’dan Osmanlıya Türk Sanatında İkınografik Motifler, Kabalcı Yayınevi.
Ettinghausen R., Grabar, O., & Jenkins, M. (2001) Islamic art and architecture 650-1250 (Vol. 51). Yale University Press.
Frye R. N., & Sayili, A. M. (1943) Turks in the Middle East before the Saljuqs. Journal of the American Oriental Society, 194-207.
Godard A. (1965) The Art of Iran, (trans. from French by Michel HERON).
GrupIco T. (2011, September) The Dome in Christian and Islamic Sacred Architecture. In Forum on Public Policy: A Journal of the Oxford Round Table. Forum on Public Policy.
HIllenbrand R. (1994) Islamic architecture: Form, function, and meaning. Columbia University Press.
Kuban D. (1993) Batıya göçün sanatsal evreleri. Cem Yayınevi.
MasIero R.,& Genç, F. (2006) Mimaride estetik. Dost Kitabevi.
Pope A. U. (1976) Introducing Persian Architecture. Soroush press.
SmIth E.B(1950) The Dome: A Study in the History of Ideas. Princeton: Princeton University Press.
Yetkin S. K. (1965) Islâm mimarisi. Ankara Üniv. Basımevi.