ÖZET

Türk tarihinin erken İslâm döneminde kaleme alınan Kutadgu Bilig, hükümdarlara yönetim konusunda öğüt veren önemli bir kaynak ve bir siyasetnamedir. Son yıllarda, Kutadgu Bilig’deki devlet yönetimi kavramları uluslararası anlamda popüler bir hâle gelmiştir ve bu konudaki çalışmalarda artış gözlemlenmektedir. Kut kavramı, hükümdarın halka ve halkın hükümdara karşı görevleri, çok çalışma ve adalet dağıtma gibi devlet yönetimi ile ilgili özellikler, söz konusu kaynağın ilk bakışta göze çarpan unsurlarıdır.
Devlet yönetimindeki adalet vurgusu, bundan yaklaşık bin yıl önce kaleme alınmış mühim konulardan birisidir ve bu süre zarfında önemini asla kaybetmemiştir. Geleneksel Kazak toplumunda da adalet konusu büyük bir önem arz etmektedir. İster devlet yöneticilerinden ister boy veya bölge yöneticilerinden beklenen meziyetlerin başında âdil olması gelmektedir. “Qara qıldı qaq jarğan adil” (kara kılı ortasından ikiye ayıracak kadar âdil) tabiri, hile ve riyadan uzak, doğru, dürüst ve âdil kimseyi tarif etmek için kullanılmaktadır. Benzer bir şekilde çok sayıda atasözü, geleneksel Kazak toplumundaki adalet kavramını yansıtmaktadır. Diğer yandan 19. yüzyılda Abay Kunanbay, Şakarim Kudayberdiulı ve Ebubekir Borankululı’nın eserlerinde, 20. yüzyılın ilk çeyreğinde Ahmet Baytursın, Sultanmahmut Toraygır başta olmak üzere Alaş aydınlarının eserlerinde, 11. yüzyılda Yusuf Balasagun tarafından kaleme alınan Kutadgu Bilig’de zikredilen adalet kavramının yansımasını bulmak mümkündür.

ANAHTAR SÖZCÜKLER
Kutadgu Bilig, adalet, Kazak (geleneksel Kazak toplumu), âdil, hükümdar, biy.

ABSTRACT

Kutadgu Bilig, which was written during the early Islamic period of Turkish history, is an important source and a unique treatise on politics and administration. The concept of state administration in Kutadgu Bilig has widely become popular and the studies in this field have increased in recent years. The concept of kut, responsibilities of the rulers and the ruled, state administration, hard work and the dispense of justice are the most underlined peculiarities of this masterpiece.
The emphasis on justice in the state administration is one of the important issues at Kutadgu Bilig, that have been written almost a thousand years ago, and it has never lost its importance since then. Justice is of great importance in the traditional Kazak society in which clan leaders, territorial leaders, judicial authorities or the major leaders are expected to be fair as for their first and the most significant responsibility. The Kazak phrase "qara qyldy qaq jargan adil" is used to describe one who is most fair and far from deceit and hypocrisy. Indeed, numerous proverbs and phrases reflect the concept of justice in traditional Kazak society. Furthermore, the concept of justice at Kutadgu Bilig, written by Yusuf Balasagun in the 11thcentury, maintains its continuity in the traditional Kazak society and can be observed in numerous works of Kazak intellectuals such as Abay Kunanbay, Shakarim Kudayberdiuly and Abubakir Borankululy in the 19thcentury, and in the works of Alash intellectuals in the first quarter of the 20thcentury such as Alikhan Bukeikhan, Akhmet Baytursyn, Mirjakıp Dulatuly and Sultanmakhmut Toraygir.

KEY WORDS
Kutadgu Bilig, justice, Kazak (traditional Kazak society), fair, ruler, biy.

KAYNAKLAR / BIBLIOGRAPHY

ARSAL S.M. (1947)Türk Tarihi ve Hukuk. İstanbul: İsmail Akgün Matbaası.
ERCİLASUN A.B. (2002) İlk Müslüman Türk Devletlerinde Dil ve Edebiyat.Türkler. Ankara: Yeni Türkiye Yayınları, 5. cilt, 759-783.
ERCİLASUN A.B. (2004) Түрк цивилизациясынын калыптанышында жана өнүгүшүндө жазуу тилинин ролу. Түрк цивилизациясы жана мамлекеттик салты. Bişkek: Kırgızistan-Türkiye Manas Üniversitesi Yayınları, 93-99.
GENÇ R. (2002) Karahanlı Devlet Teşkilatı. Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları.
KAFESOĞLU İ. (1980) Kutadgu Bilig ve Kültür Tarihimizdeki Yeri. İstanbul: Kültür Bakanlığı Yayınları.
KATS. Kazak adebi tilinin sözdigi. (2011) (Haz.: G. KALİYEV v.d.). II. ve IV. Cilt. Almatı: Til Bilimi İnstitutı.
KEMENGERULI K. (1924) Қазақ тарихынан(Kazak Tarihinden). Moskova: Künşığıs.
KOCA S. (2002a) Eski Türklerde Sosyal ve Ekonomik Hayat. Türkler. III. Cilt, 15-37.
KOCA S. (2002b) İlk Müslüman Türk Devletlerinde Teşkilât. Türkler. V. Cilt, 147-162.
KURMANGALIYEVA ERCİLASUN G. (2008) Seyahatnamelere Göre Yedisu Bölgesindeki Kazak ve Kırgızların Sosyal Yapısı (1854-1917). Yayımlanmamış Doktora Tezi, Bişkek, Kırgızistan-Türkiye Manas Üniversitesi.
KURMANGALIYEVA ERCİLASUN G. (2016) Орхон Жазбалары мен «Құтадғу Білігте» мемлекет басқару концепциясы (Orhun Yazıtları ile Kutadgu Bilig’de Devlet Yönetimi). Türk Dünyası Kültür ve Sanatına Yusuf Has Hacip’in Katkıları Uluslararası Konferans Bildirileri (13 Nisan 2016). Almatı: Kazak Universiteti, 102-103.
ORAZBAYEVA A. (2004) Дәстүрлі қазақ қоғамына тән билер институты (Geleneksel Kazak Toplumuna Özgü “Biy” Kurumu). Almatı: Daik-Press.