ÖZET

Türk dilinde zarflaşmanın pek çok yolu bulunmaktadır. Kuşkusuz ki bu yollar büyük oranda lehçeler arasında da aynılık arz etmektedir. Birleşik zarfların oluşumunda ve özellikle de başma baş “başa baş, denk”, yözme-yöz “yüz yüze”, betpe-bet “yüz yüze”, küzme-küz “göz göze, yüz yüze” vb. -mA eki ile meydana getirilen birleşik zarfların yapısı oldukça dikkat çekici iken kaynağı, meçhul kalmıştır. Bu çalışmada Batı Türkçesi içerisinde bu türe yakın birleşik zarfların hem anlam hem de yapı özellikleri mukayese edilerek Kıpçak lehçelerindeki -mA ekli birleşik zarf yapıları ile olan benzerliklerine değinilmiştir. İki unsurlu bu yapıda günümüz Türkiye Türkçesinde yönelme/yaklaşma eki -a/-e ikinci unsurda yer alırken (bk. göz göze) Batı Türkçesinin tarihi içerisinde tıpkı bugünkü Kıpçak lehçelerinde olduğu gibi yönelme/yaklaşma ekinin ilk unsur üzerinde yer aldığı görülmektedir (bk. yüze yüz). Bu örnekler, ‘için’ bilgisi taşıyan, ‘kısasa kısas’ anlamı veren göze göz, dişe diş, kana kan gibi örneklerin anlamından farklıdır. Kıpçak lehçelerinde karşımıza çıkan -mA ekli yapılar konusunda ise, Eski Türkçe döneminde karşımıza çıkan yme ve ekleşmiş şekli -me / -ma biçimlerinden başlayarak Farsça gramer alıntısı olduğuna veya bir ek kalıplaşması neticesinde meydana geldiğine kadar pek çok görüş ortaya atılabilir. Ancak söz konusu yapı, bu izahlarının dışında kaynağı itibarıyla Moğolcadan kaynaklı bir ek olmalıdır.

ANAHTAR SÖZCÜKLER
birleşik zarf, Kıpçak, lehçe, zarf, Moğolca.

ABSTRACT

There are many ways of converting to adverb in Turkish language. It is doubtless that these ways are substantially similar between dialects. The structure of compound adverbs especially the ones made by -mA affix such as başma baş “at par/at part/equal”, yözme-yöz “face to face”, betpe-bet “face to face”, küzme-küz “eyes to eyes, face to face” etc. is considerably remarkable while its source is unknown. By comparing both meaning and structure features of compound adverbs that are close to this type in Western Turkish, their similarities with -ma affixed compound adverb structure in Kipchak dialects are mentioned in this study. Within this two-component structure, while affix of dative -e / -a is in the second component (see göz göze) in Turkish language, in the history of Anatolian Turkish language, just as in today’s Kipchak dialects, it is seen that the affix of going dative takes part in the first component (see yüze yüz). These examples are different from the meanings of some examples such as “göze göz (eyes-to-eyes)”, “dişe diş (tooth for tooth)”, “kana kan (blood for blood)” embodying the information of “for” and giving the meaning of “kısasa kısas (measure for measure/ tit-for-tat)”. With regards to the structures with -mA affix that we see in Kipchak dialects, starting from the views that the forms yme and its affix form –me/-ma that are confronted in the Old Turkish period, many ideas could be suggested from being grammatical loanwords of Persian to taking place as a result of metaanalysis. However, out of these expressions, the mentioned structure concerning its source should be based on Mongolian.

KEY WORDS
compound adverb, Kipchak, dialect, adverb, Mongolian.

KAYNAKLAR / BIBLIOGRAPHY

ABDULDAYEV E., D. İSAYEV (1969) Kırgız tilinin tüşündürmö sözdügü, Mektep, Firunze.
AGİŞEV İ.M. ve diğerleri (1993) Başkort télénéñ hüzlégé I-II, Moskova: Russkiy Yazık.
BANGİ İ. (1971) Farsça Dil Bilgisi, Ankara: Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Yayınları.
BANGUOĞLU T. (2000) Türkçenin Grameri, Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
BEKTUROV Ş., SERGALİYEV M. (1994) Kazak Tili, Bilim, Almatı.
DEVELLİOĞLU F. (1999) Osmanlıca-Türkçe Ansiklopedik Lugat, Ankara: , Aydın Kitabevi Yayınları.
DMİTRİEV N. K. (2008) Grammatika başkirskogo yazıka, Moskva: Nauka,
EHETOV G. H. (1995) Tatar télénéñ leksikası, Kazan: Tatarstan Kitap Neşriyetı.
ERGİN M. (1998) Türk Dil Bilgisi, Bayrak Yayınları, İstanbul.
ERSOY F. (2008) Türk-Moğol Dil İlişkisi ve Çuvaşça, Gazi Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Yayımlanmamış Doktora Tezi, Ankara.
GABAIN A.V. (2000) Eski Türkçenin Grameri, Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
GANİYEV F. A. (2013) Bugünkü Tatar Türkçesi Söz Yapımı, Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
GOLDEN P. B. (2006) Türk Halkları Tarihine Giriş, Çorum: Karam Yayıncılık.
GÜLENSOY T. (2000) Türkçe El Kitabı, Ankara: Akçağ Yayınları.
HACIEMİNOĞLU N. M. (2000) Kutb’un Husrev ü Şirin’i ve Dil Hususiyetleri, Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
HİSAMOVA F. M. (2006) Tatar tělě morfologiyasě,  Kazan: Megarif Neşriyetě.
İŞBULATOV N. H. (1978) Revěş, Hezěrgě başkort ezebi tělěněñ morfologiyahı, Öfö: Başkort Devlet Universitetı.
JANUZAKOVA T. (Redaktör) (1999) Kazak tilinin sözdigi, Almatı: Dayk-Press.
KARAAĞAÇ G. (2011) Türkçe Verintiler Sözlüğü, Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
KARAAĞAÇ G. (2012) Türkçenin Dil Bilgisi, Ankara: Akçağ Yayınları.
KARTALLIOĞLU Y. (2010) Çağdaş Moğolcanın Grameri - Ses ve Şekil Bilgisi, Ankara: Türk Kültürünü Araştırma Enstitüsü Yayınları.
KONONOV A. N. (1980) Grammatika yazıka tyurskih runiçeskih pamyatnikov VII-IX vv., Leningrad: Nauka.
KORKMAZ Z. (1986), Türkçe İle Moğolca Arasında Ortaklaşan Unsurlar ve Moğolcanın Türk Dili Araştırmalarındaki Yeri, TDAY Belleten, Sayı 9, s. 43-53.
KORKMAZ Z. (2003) Türkiye Türkçesi Grameri-Şekil Bilgisi, Ankara:Türk Dil Kurumu Yayınları.
MAHMUTOVA L. T. ve diğerleri (1977-1979-1981) Tatar télénéñ añlatmalı süzlégé I-II-III, Kazan: Tatarstan Kitap Neşriyatı.
MAMITOV C. (1999) Azırkı kırgız tili, , Bişkek: Jeka.
ORUZBAYEVA B. ve diğerleri (2009), Azırkı kırgız adabiy tili: fonetika, leksikologiya, leksikografiya, frazeologiya, morfologiya, sintaksis, stilistika, tekstaanuu, lingpoetika, Bişkek: Ç. Aytmatov atındagı Til jana adabiyat institutu.
ÖNER M. (2011) Kuzey Batı Türkçesinde –nI Ekli Zaman Zarfları, Türkçe Yazıları, İstanbul: Kesit Yayınları.
ÖZEZEN YÜCEOL M. (2008) Türkiye Türkçesinde +A ve –A Ekli Zarflar Üzerine, Ç. Ü. Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, Cilt 17, Sayı 2, 329-344.
ÖZTÜRK T. ve diğerleri (1997) Özbekçe-Türkçe ve Türkçe-Özbekçe İzahlı Lugat, Taşkent.
POPPE N. (1992) Moğol Yazı Dilinin Grameri (Çev.: Günay KARAAĞAÇ), Ege Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Yayınları, İzmir.
Tatar grammatikası II (Morfologiya) (2002), Kazan: Fikěr.
TDK (1957), Tanıklariyle Tarama Sözlüğü IV, Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
TDK (1983), Yeni Tarama Sözlüğü, Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
ÜÇOK N. (2007) Genel Fonetik (Ana Çizgileri), İstanbul: Multilingual.
YUDAHİN K. K. (1998) Kırgız Sözlüğü I-II, Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
YUNALEEVA R. A. (2011), Tyurkizmı v sravnitelnıh oborotah russkogo yazıka, Kazan: Tatarstan Kitap Neşriyetı.
YÜCE N., ORALTAY H., PINAR S. (1984) Kazak Türkçesi Sözlüğü, İstanbul: Türk Dünyası Araştırmaları Vakfı.
ZEYNULLİN M. V. ve diğerleri (1978), Hezérgé başkort ezebiy télénéñ morfologiyahı, Öfö.