ÖZET

Edebî eserlerdeki söz varlığının belirlenmesi ile ilgili çalışmalar, söz varlığına ait dil ögelerinin belirlenmesinde, dile yeni bazı ögeler kazandırılmasında, dilin özgün yönlerinin ortaya çıkarılmasında, toplumun sosyolojik, psikolojik, tarihî dilbilimsel kimliğinin tespit edilmesinde önemli rol oynarlar. Bu tür çalışmaların dilbilimsel bir temele oturtularak yapılması gerekir. Deyimler, söz varlığının önemli bir kısmını oluşturur. Onlar, mecazi yapıları açısından en zor öğrenilen dil ögeleridir. Deyimler, sosyal yapının göstergesidir. Dile duygu ve düşünce açısından nüfuz etme gücü kazandırırlar. Öğrenilen dilin içinde yer alan ortak kültür mirasıdırlar. Aktarma veya çeviri çalışmalarının doğru anlamlandırılması, söz varlığı unsurlarını iyi anlamakla mümkündür. Sosyal yapının ve yaşanan olayların gerçek şekliyle yansıtılması ve geleceğe taşınması, metinlerde yer alan söz varlığı unsurlarını doğru anlamakla mümkündür. Söz varlığı araştırmaları, bir dilin kimliğini de oluşturur. Bir dilin söz varlığı sözcüklerdir, deyimlerdir, atasözleridir, ikilemelerdir. Bunlar gibi dil yapılarıdır. Her milletin kültürel yapısı etrafında oluşan deyimler, mecazî anlatımlarıyla dikkat çeker. Dil bilim ve halk bilimi çalışmaları, deyimlere dayanarak bir toplumun kültürünün incelenebileceğini gösterir. Ayrıca, sosyal yapıyla ilgili sonuçlar çıkarılabileceğini gösterir. Bu makalede Ahmet Baytursınulı’nın kullandığı deyimler, anlamlarına göre sınıflandırılmıştır. Onun yaşadığı döneme ait belirlemeler yapılmıştır. Şairin dilin anlatım imkânlarından ne ölçüde yararlandıġı değerlendirilmiştir. Yazarın kullandığı deyimlerden hareketle şairin yaşadığı dönemdeki olaylar, sosyal yapı, hayat tarzı, inançlar, gelenek görenekler, dünya görüşü, vs. konusunda belirlemeler yapılmaya çalışılmıştır. Şairin eserlerini kaleme aldıġı dönemlerde yaşanan olaylar bilinmese de dil yapıları çözülerek, söz varlığının derinliklerine nüfuz edilip metinlerin değerlendirilmesiyle hangi sonuçlara ulaşılabileceği irdelenmiştir.

ANAHTAR SÖZCÜKLER
Söz varlığı, deyimler, çağdaş Türk lehçeleri, Kazak Türkçesi, Ahmet Baytursınulı.

ABSTRACT

Studies about determination of vocabulary in literary works have an important role in determination of language elements dependent on vocabulary, adding new elements to language, unveiling the unique aspects of language, determination of society's sosiological, physcological, historical linguistic  identity. Such studies should be done by build on a linguistic ground. Idioms constitute an important part of vocabulary and are the hardest leraned language elements with regard to their metophoric structure. They bring a permeation force to the language. They are common cultural heritage in the learned language. To interpretation transfer and translation studies correctly is possible to understand the vocabulary elements. Projection and mobilization of social structure and incidents with their real state are possible by properly understanding the vocabulary elements in texts. Vocabulary studies also constitute identity of a language. Vocabulary of a language are words, idioms, proverbs, reduplications and the language structures like these. Idioms forming around own cultural structure of nations take attention with their figurative expressions. Linguistic and folklore studies indicate that the examination of a society's culture, based on idioms is possible. Furter it shows that can be removed results about social structure. In this article the idioms that have been used by Ahmet Baytursınulı are classified according to their meanings. Identifications about his era are done. It was evaluated that how he has benefited from narrative possibilities of the language. With reference to the idioms used by Ahmet Baytursınulı, determinations about incidents, social structure, life style, beliefs, traditions, world-view etc. in the era of writer have been tried to do. Although the incidents that happened in the his  era are unknown, which consequences can be gotten is scrutinized, by analysing the language structure, penetrating to the vocabulary and evaluating the texts.

KEY WORDS
Vocabulary, idioms, contemporary Turkish dialects, Kazakh Turkish, Ahmet Baytursınulı.

KAYNAKLAR / BIBLIOGRAPHY

AHANOV K. (2013) Dil Biliminin Esasları, TDK Yayınları, Ankara.
AKAR Y. (1994)  Deyimlerde Güçlü ve Etkin Anlatım, Ankara Üniversitesi TÖMER Dil Dergisi, s. 18,  32- 36.
AKPINAR M., AÇIK F. (2010) Avrupa Dil Gelişim Dosyası Bağlamında Yabancılara Türkçe Öğretiminde Deyim ve Atasözlerinin Öğrenme-Öğretme Sürecine Aktarımı, III. Uluslararası Dünya Dili Türkçe Sempozyumu, Dokuz Eylül Üniversitesi, İzmir.
AKSAN D. (1999) Türkçenin Gücü, İstanbul, Bilgi Yayınevi.
AKSAN D. (2000) Türkçenin Sözvarlığı, Ankara: Engin Yayıncılık.
AKSAN D. (2002) Anadilimizin Söz Denizinde,  Ankara: Bilgi Yayınevi.
AKSAN D. (2003) Her Yönüyle Dil - Anaçizgileriyle Dilbilim, Ankara: TDK Yayınları.
BAYTURSINOV A. (1989) Şığarmaları, Almatı.
BAYTURSINOV A. (1991) Aq Jol, Jalın, Almatı.
BİRAY N. (2005) Kırgız Türkçesinde Deyimler ve Deyimlerin Sınıflandırılması Üzerine, Prof. Dr. Fikret Türkmen Armağanı, 121-134.
BİRAY N. (2011) Ahmet Baytursınulı – Şiirleri Üzerinde Dil ve Üslup İncelemesi, Bilgeoğuz Yayınları, İstanbul.
BORATAV  P. N. (1958) Zaman Zaman İçinde, İstanbul, Remzi Kitabevi.
ÇEÇEN M.A. (2007) Yabancılara Türk Atasözlerinin Öğretiminde Sıralamaya İlişkin Bir Deneme, Türkiye’de Yabancı Dil Eğitimi Ulusal Kongresi - (22-23 Kasım 2007).
ÇOTUKSÖKEN Y. (2002) Türkçe Üzerine Denemeler ve Eleştiriler, İstanbul: Papatya Yayıncılık.
DEMİR T., MELANLIOĠLU D. (2011) Türkçe Öğretiminde Deyimlerin Çağrışımla Kazandırılması, GÜ, Gazi Eġitim Fakültesi Dergisi, Cilt 31, Sayı 3, 631-649.
GÜNEŞ S. (2009) Yabancı Dil Öğretiminde Deyim Öğretimi: Yöntemler, Teknikler ve Uygulamalar, Dilbilim, Cilt: 2, Sayı: 2, 59-78.
XALİYEV F. E. Bolganbayev (2006) Xazırgı Xazaq Tiliniŋ Leksikologiyası ile Frazeologiyası, Sözdik-Slovarı baspası. Almatı.
HELİMOĠLU Y. M. (1999) Masallar ve Eğitimsel İşlevleri, Ankara: Ürün Yayınları.
IYMAHANBETOVA R. (2010) Ğasır Sañlağı – Ahmet Baytursınulınıñ Şığarmaşılıq Ğumır Bayanı, Astana.
KARAAĞAÇ G. (2013) Dil Bilimi Terimleri Sözlüğü, TDK Yayınları, Ankara.
KENESBAEV I. (1977) Kazak Tiliniñ Frazeologiyalık Sözdigi, Qazaq SSR’nin Ğılım Baspası, Almatı.
KIRAN Z. (2002) Dilbilime Giriş, Ankara, Seçkin Yayıncılık.
M.O. Ävezov atındağı Ädebiyet jäne öner institutı (2013) Axmet Baytursınulı – Altı tomdıq şığarmalar jıynağı, Almatı.
 PAKSOY H. B. (2012) Deyimlerin Kimliği: Milliyetçilik, Ulusalcılık, Varsayımcılık, Kuramcılık,  http://www.usgam.com/tr (e-tarih 30.06.2014).  http://turkoloji.cu.edu.tr (e-tarih 30.06.2014).
ÖZBAY M., AKDAĞ, E. (2013) Deyimlerin Öğretiminde Aktif Öğrenmenin Etkisi, Ana Dili Eġitimi Dergisi, 1(2), 46- 54.
SAĠLAM M. Y. (2001) Atasözleri ve Deyimlerde İmgelem, Hacettepe Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Dergisi, S. 18, s. 45–51.
SEVER S. (2003). Çocuk ve Edebiyat,  Ankara: Kök Yayıncılık.
TDK (Türk Dil Kurumu Yayınları) (1969) Bölge Ağızlarında Atasözleri ve Deyimler, Ankara.
TDK (Türk Dil Kurumu Yayınları) (1971) Bölge Ağızlarında Atasözleri ve Deyimler, Ankara.
VALİKHANOV E. (2007) Kazak Halkının Rus Sömürgeciliğine Karşı Ulusal Kurtuluş Mücadelesi, Kazakistan Tarihi, TTK Yayınları, Ankara.
YAVUZ  N. (2010) Yabancı Dilde Deyimlerin Öġretimi İçin Bir Araç Geliştirme Denemesi, Dil Dergisi, Sayı:147, Ocak-Şubat-Mart, s.20.
ZHUSSUPOVA L. (2001) Kazakça Atasözleri, Deyimler ve Türkiye Türkçesi Karşılıkları, Yüksek Lisans Tezi, İstanbul Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, İstanbul.