|
The Gonbad Manuscript of The Book of Dede Korkut: Analysis, Text, Index and Facsimile
SHAHGOLI, Nasser Khaze, Valiollah YAGHOOBI, Shahrouz AGHATABAI, Sara BEHZAD
JMTS 2019,16(2):147-379; DOI: 10.1501/MTAD.16.2019.2.11
Published online: 30 June 2019
Article (PDF 19,3 MB)
ÖZET
Dede Korkut Kitabı, hiç kuşkusuz Türk dili ve edebiyatının en önemli kaynak eserlerinden biridir. Aralık 2018’de, bu kitabın bilinen iki yazması olan Dresden ve Vatikan yazmalarına yeni bir nüsha daha eklendi: Dede Korkut Kitabı’nın Günbet Yazması. 24 soy ile ilk kez ortaya çıkan tek bir boydan oluşan bu Dede Korkut yazması, görece çok daha kısa bir metin olmasına karşın (61 sayfa), içerdikleri ile Dede Korkut araştırmalarına yeni boyutlar kazandıracak nitelikte önemli bir metindir. Bu çalışma, Dede Korkut Kitabı’nın İran’da bulunmuş olan Günbet yazmasının incelemesi, yazı çevirmli ve diplomatik metni, dil bilgisel dizini ve tıpkıbasımını içeren bir yayımıdır. Giriş’te yazmanın genel özellikleri, eserin yazılma ve çekimlenme süreçleri, Dede Korkut ve Oğuz Destanları geleneği içindeki yeri ve Dede Korkut Kitabındaki sorunlara sunduğu katkılar tespit edilmiş ve irdelenmiştir. Varılan sonuçlara göre; Dede Korkut Kitabı’nın Günbet yazması 16. yüzyılın ikinci yarısında Safevî hâkimiyetindeki İran/Azerbaycan’da yazıya geçirilmiştir. Eserin dili, Eski Oğuz Türkçesinin son dönemlerinin dil özellikleri ile başta Tebriz ve Erdebil bölgesi Türk ağızları olmakla Erken Modern Türkçeye geçiş aşamasında olan özellikleri birarada veren bir özelliğe sahiptir. Metinde bulunan azımsanmayacak derecedeki Doğu Türkçesine özgü yazım, biçim ve söz bilgisel özlellikler, üçüncü bir dil katmanı olarak metinde görülebilmektedir. Bu katman Azerbaycan ve İran Türk ağızlarına özgü dillik özellikler ile birlikte, bu yazmayı Dresden ve Vatikan yazmalarından farklı kılmıştır. Yazmanın çekimlenme tarihi ve yeri ise büyük bir olasılıkla 18. yüzyılın ikinci yarısı ve Kaçar hâkimiyetindeki İran/Azerbaycan sahasıdır. Günbet yazmasının Dresden ve Vatikan yazmaları ile yakından ilşkili olduğu açıktır. Ancak eldeki yazmaların kaşılaştırılması, Günbet yazmasının oluşumunda diğer yazmaların kaynaklarından farklı sözlü/yazılı kaynakların olduğunu kanıtlamaktadır. Çalışmanın dil incelemesine ayrılmış bölümünde eserin yazım, ses bilgisi, biçim bilgisi ve söz varlığı özellikleri verilmiştir. Dizinde sözcük bilimsel ve dil bilgisel değeri olan tüm ögeler tespit edilip anlamlandırılmıştır.
ANAHTAR SÖZCÜKLER
Dede Korkut Kitabı, Günbet yazması, Oğuz Türkçesi, Doğu Türkçesi, Erken Modern Türkçe, İran ve Azerbaycan sahası Türk dili ve edebiyatı.
-----------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------
ABSTRACT
The Book of Dede Korkut is undoubtedly one of the major works and sources of Turkish language and literature. In November 2018, a new manuscript was discovered in Iran and added to its already known Dresden and Vatican manuscripts: Gonbad Manuscript of The Book of Dede Korkut. Including 24 soy’s (a kind of alliterative free verse) and a single boy (epic stories in prose and verse form) first to be appeared here, Gonbad manuscript, with its relatively concise text (61 pages), is an important work regarding its contents having qualities that provide new dimensions to Dede Korkut studies. This study is an edition of this newly found manuscript. It includes textual and linguistic analysis, transcribed and diplomatic texts, grammatical index and a facsimile of Gonbad manuscript. The following topics are explored in the Introduction: general description of the manuscript, composition and copying processes, the place of the manuscript in the tradition of Oghuz Epic Stories and contributions to current problems of The Book of Dede Kokut. The conclusions reached through this study show that Gonbad manuscript is probably written down in the second half of the 16th century in Safavid Iran/Azerbaijan and copied in the second half of 18th century in Qajar period in the same area. The language of the work is of a mixed character showing characteristics of transition period from later Old Oghuz Turkish to Early Modern Turkish of Iran and Azerbaijan, namely those of Tabriz and Ardabil. Another linguistic stratum, though restricted, can be determined as the orthographical, lexical and grammatical structures peculiar to Eastern Turkish. These Eastern Turkish features along with dialectal features evidently related to Turkish dialects of İran and Azerbaijan distinguish Gonbad manuscript from Dresden and Vatikan manuscipts. The analytical comparison of the existing manuscripts leads us to the conclusion that in parallel with common sources with Dresden and Vatikan, there had been certainly other sources at work regarding the composition of the Gonbad manuscript. In the linguistic analysis section, the following topics are considered at some length: spelling and phonology, morphology and lexicon. In full-text grammatical index, all grammatical and lexicographical units are identified and/or defined.
KEY WORDS
The Book of Dede Korkut, Gonbad manuscript, Oghuz Turkish, Early Modern Turkish, Eastern Turkish, Turkish Language and Literature of Iran and Azerbaijan.
KAYNAKLAR / BIBLIOGRAPHY
AGALY D. (1999) Türkmen Diliniñ Grammatikasy, Morfologiya. Aşgabat: Ruh yayınları.
AKALIN M. (1998) Tarihi Türk Şiveleri. Ankara: Türk Kültürü Araştırma Enstitüsü yayınları: 161, 3. Baskı.
AKSAN D. (2006) Türkçenin Sözvarlığı. Ankara: Engin Yayınevi.
AKSAN D. (2007) Her Yönüyle Dil, Ana Çizgileriyle Dilbilim. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
AKSAN D. (2009) Anlambilim, Anlambilim Konuları ve Türkçenin Anlambilimi. Ankara: Engin Yayınevi.
ALTAYLI S. (2005) Azerbaycan Türkçesi Deyimler Sözlüğü. Ankara: Prestij Matbaası.
AMĪD H. (2004) Farhang-e FÀrsi. Tahran: Amirkabir Yayınları.
ARAT R. R. (1974) Kutadgu Bilig, II-Çeviri. Ankara: Türk Dili Kurumu Yayınları.
ARAT R. R. (1979) Kutadgu Bilig, I-Metin. Ankara: Türk Dili Kurumu Yayınları.
ARAT R. R. (1979) Kutadgu Bilig, III-İndeks. Ankara: Türk Dili Kurumu Yayınları.
ARAT, R. R. (2007) Eski Türk Şiiri. Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları.
ÁäIF M. H. (1969/1348 h.) Rüstemu’t-TevÀrìò. (Hazırlayan: M. Muşìrì), Tahran.
Azərbaycanca-Rusca. (2006) IV Cilt, Bakı: Şərq-Qərb Yayınları.
BANGUOĞLU T. (2007) Türkçenin Grameri. Ankara: Türk Dili Kurumu Yayınları.
BARUTCU ÖZÖNDER F. S. (1996) MuóÀkemetü’l-Luàateyn, èAli Şìr NevÀyì. Ankara: Türk Dili Kurumu Yayınları.
BARUTCU ÖZÖNDER F. S. (2002) İran ve Türkler. KÖK Araştırmalar, Cilt IV, Sayı 2, Güz 2002, 101-122.
CAFEROĞLU A. (1971) Türkçemizdeki -ğıl ve -gil Emir Eki. Türk Dili Araştırmaları Yıllığı Belleten, 338, 1-10, Ankara: Türk Dili Kurumu Yayınları.
CAFEROĞLU A. (1984) Türk Dili Tarihi I-II. İstanbul: Enderun Kitabevi.
CANPOLAT M. (1992) Eski Anadolu Türkçesindeki Belirtme Durumu Ekinin Kökeni Üzerine. A. Ü. Türkoloji Dergisi, Cilt X, Sayı 1, 9-11.
CLAUSON G. (1960) Sanglax, A Persian Guide to the Turkish Language by Muóammad Mahdì XÀn. New Series, London.
CLAUSON G. (1972) An Etymological Dictionary of Pre-Thirteenth Century Turkish. Oxford: Clarendon Press.
DANKOFF R. & KELLY J. (1982) Maḥmūd al-KÀşġarī, Compendium of the Turkic (DīwÀn LuγÀt at-Turk) I. Sources of Oriental Languages and Literatures 7, Cambridge: Harvard Univesity Printing Office.
DANKOFF R. & KELLY J. (1984) Maḥmūd al-KÀşġarī, Compendium of the Turkic (DīwÀn LuγÀt at-Turk) II. Sources of Oriental Languages and Literatures 7, Cambridge: Harvard Univesity Printing Office.
DANKOFF R. & KELLY J. (1985) Maḥmūd al-KÀşġarī, Compendium of the Turkic (DīwÀn LuγÀt at-Turk) III. Sources of Oriental Languages and Literatures 7, Cambridge: Harvard Univesity Printing Office.
DEHKHODÁ A. A.(1993-1994) Loghat-nÀmeh. (Hazırlayan: M. MO’ĪN, S. S. SHAHĪDİ), Tahran: Tahran Üniversitesi.
Derleme sözlüğü (1993) XII cilt, Anakara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
DEVELLİOĞLU F. (2008) Osmanlıca-Türkçe Ansiklopedik Lûgat. Ankara: Aydın Kitabevi yayınları.
DİLÇİN C. (2009) Yeni Tarama Sözlüğü. Anakara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
DOERFER G. (1963-75) Türkische und mongolische Elemente im Neupersischen, I-IV Cilt, Wiesbaden.
ECKMANN J. (1998) Çağatayca. Tarihî Türk Şiveleri, (Çeviren: M. AKALIN), Seri IV, Sayı A.43, 211-245, Ankara: Türk Kültürünü Araştırma Enstitüsü yayınları: 161.
ECKMANN J. (2005) Çağatayca El Kitabı. (Çeviren: G. KARAAĞAÇ), Ankara: Akçağ Yayınları.
ERDAL M. (1991) Old Turkic Word Formation: A Functional Approach to the Lexicon. Vol. I-II, Wiesbaden: Otto Harrassowitz.
ERDAL M. (2004) A Grammer of Old Turkic. Leiden & Boston: Brill.
ERDAL M. (2004) Ana Oğuzca ve Selçuklu Oğuzcası. 5. Uluslararası Türkiyat Araştırmaları Sempozyumu, Oğuzlar: Dilleri, Tarihleri ve Kültürleri, 369-375, Ankara: Hacettepe Üniversitesi, Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü.
EREN H. (1999) Türk Dilinin Etimolojik Sözlüğü. Ankara: Bizim Büro Basım Evi.
ERGİN M. (1971) Azeri Türkçesi. İstanbul Üniversitesi, Edebiyat Fakültesi yayınları:1633.
ERGİN M. (1974) Türklerin Soy Kütüğü, Ebülgazi Bahadır Han, Şecere-i Terakime, Tercüman 1001 Temel Eser Serisi No. 33, s. 97+94, İstanbul.
ERGİN M. (2007) Türk Dil Bilgisi. İstanbul: Bayrak Yayınları.
ERGİN M. (2018) Dede Korkut Kitabı-I, Giriş-Metin. Ankara: Türk Dili Kurumu Yayınları.
ERGİN M. (2018) Dede Korkut Kitabı-II, İndeks-Gramer-Tıpkıbasım. Ankara: Türk Dili Kurumu Yayınları.
GABAIN A. V. (1988) Eski Türkçenin Grameri. (Çeviren: M. AKALIN), Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
GANDJEI T. (1991) Turkish in the äafavid Court of İãfahÀn. Turcica, Melanges offerts a’ Irene Melikof, (v 21-23) volume 23, s. 311-318.
GÖKYAY O. Ş. (1973) Dedem Korkudun Kitabı. İstanbul: Başbakanlık Kültür Müsteşarlığı Kültür Yayınları.
GÜLENSOY T. (2007) Türkiye Türkçesindeki Türkçe Sözcüklerin Köken Bilgisi Sözlüğü I-II, TDK yayınları, Ankara.
HACIEMİNOĞLU N. (1971) Türk Dilinde Edatlar. İstanbul: Milli Eğitim Basımevi.
HAMZAYEV M. Y. (1962) Türkmen Diliniŋ Sözlügi, Aşkabat.
İSLAMOV M. İ. & Ağayev E. G. & BĖHBUDOV S. M. & EHMEDOV T. M. & MEMMEDOV N. H. & B. M. TAĞIYEV & Z. E. HASİYEV (1990) Azərbaycan Dilinin Dialektoloji Ətlesi. Bakı: Ėlm.
KAFESOĞLU İ. (2010) Türk Milli Kültürü. İstanbul: Ötüken yayınları.
KHALİLY R. (2009) AúÀè-i EvliyÀ’-ı Sebèa, İnceleme-Metin-Dizin. Marmara Üniversitesi, Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, İstanbul.
KHAZE SHAHGOLİ N. (2010) èAbdu’l-cemìl bin Muóammed RiżÀ’ e’n-Naãìrì e’ù-Ùūsì: KitÀb-ı Türkì. Ankara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi.
KORKMAZ Z. (2003) Türkiye Türkçesi Grameri, Şekil Bilgisi. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
KORKMAZ Z. (2005) Türk Dili Üzerine Araştırmalar I. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
KORKMAZ Z. (2013) Türkiye Türkçesinin Temeli Oğuz Türkçesinin Gelişimi. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
LESSING F. D. (Ed.) (1960) Mongolian-English Dictionary. Berkley and Los Angeles.
MANSUROĞLU M. (1998) Eski Osmanlıca. Tarihî Türk Şiveleri, (Çeviren: M. AKALIN), Seri: IV-Sayı: A.43, 247-276, Ankara: Türk Kültürünü Araştırma Enstitüsü yayınları: 161.
MERDÁNİ RAHĪMİ E. (2007) Qaşqayı Sözlügü. Kum: AnsÀri Yayınları.
MO’ĪN M. (1992) Farhang-e Mo’īn. Tahran: Amirkabir Yayınları.
ORUCOV Ə. & ABDULLAYEV B. & RƏHİMZADƏ N. (2006) Azərbaycan Dilinin İzahlı Lüğəti. IV Cilt, Bakı: Şərq-Qərb Yayınları.
RÄSÄNEN M. (1969) Versuch Eines Etymologischen Wörterbuchs Der Türksprachen. Helsinki: Suomalais-Ugrilainen Seura.
REŞİDÜ’D-DÌN F. (2005) JÀmi‘ al-TavÀrìkh. (Hazırlayan: M. Rushan), Tahran: Mîrâs-ı Mektûb.
SÜMER F. ( 1972) Oğuzlar (Türkmenler), Tarihleri-Boy Teşkilatı- Destanları, Ankara Üniversitesi, Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi yayınları: 170.
SÜMER F. (1999) Safevî Devletinin Kuruluşu ve Gelişmesinde Anadolu Türklerinin Rolu. Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları.
ŞÇERBAK A. M. (1981) Očerki po sravnitel'noj morfologii tjurkskix jazykov (Glagol). Leningard.
ŞİRƏLİYEV M. (2008) Azərbaycan Dialektologiyasının Əsasları. Bakı: Şərq-Qərb Yayınları.
ŞİRƏLİYEV M. Ş. & İSLAMOV M. İ. (1999) Azərbaycan Dialektoloji Lüğəti I. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
ŞİRƏLİYEV M. Ş. & İSLAMOV M. İ. (2003) Azərbaycan Dialektoloji Lüğəti II. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
TEKİN T. (1995) Türk Dillerinde Birincil Uzun Ünlüler. Ankara: Simurg yayınları.
TEKİN T. (2002) Orhon Türkçesi Grameri. Ankara: Türk Dilleri Araştırmaları Dizisi: 9.
TENİŞEV E. (1988) Sravnitel'no-istoriçeskaya grammatika tyurkskix yazıkov, morfologiya. Moskova.
TEZCAN S. & BOESCHOTEN H. (2001) Dede Korkut Oğuznameleri. İstanbul: Yapı Kredi Yayınları.
TEZCAN S. (2018) Dede Korkut Oğuznameleri Üzerine Notlar. İstanbul: Yapı Kredi Yayınları.
TİMURTAŞ F. K. (1994) Eski Türkiye Türkçesi. İstanbul: Enderun Kitabevi.
Timurtaş F. K. (2005) Osmanlı Türkçesi Grammeri. İstanbul Üniversitesi yayınları, İstanbul.
TOGAN Z. V. (1981) Umumî Türk Tarihine Giriş. İstanbul: İstanbul Edebiyat Fakültesi Yayınları.
TOGAN Z. V. (1982) Oğuz Destanı, Reşideddin Oğuznâmesi, Tercüme ve Tahlili. İstanbul: Enderun Yayınları.
Türkçe Sözlük. (1998) Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
Türkmen Diliniň Düşündirişli Sözlügi, I-II. (2016) Aşgabat.
XIII. Yüzyıldan Beri Türkiye Türkçesiyle Yazılmış Kitaplardan Toplanan Tanıklarıyla Tarama Sözlüğü (1965-77) VIII Cilt, (Hazırlayan: Ö. A. AKSOY, D. DİLÇİN) Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
YAGHOOBİ V. (2011) Bir Kaşkay Türk Şiiri Antolojisi: ÚaşúÀ’i Şièri yÀÁåÀr-i ŞuèarÀ-yi ÚaşúÀ’ì. Ankara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi.
YUDAHİN K. K. (1998) Kırgız Sözlüğü II Cilt, (Çeviren: A. TAYMAS) Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
YÜCEL Ü. (1999) Türk Okçuluğu. Ankara: AYK Atatürk Kültür Merkezi Yayını: 182.
Çevrimiçi kaynaklar:
http://sozluk.gov.tr/
http://lugatim.com/
https://obastan.com/az
http://enedilim.com/
https://www.parsi.wiki/
https://www.vajehyab.com/
https://islamansiklopedisi.org.tr/
http://drdieji.blogfa.com/post/113.
|
