|
Lexicographical Structure of Kâmûs-ı Osmânî
KÜÇÜK, Murat
JMTS 2019,16(2):390-438; DOI: 10.1501/MTAD.16.2019.2.13
Published online: 30 June 2019
Article (PDF 10 MB)
ÖZET
Tarihî sözlükler, Türk dilinin ve Türkiye Türkçesinin zengin dil malzemesini, söz varlığını ortaya koyan ve Türk dil tarihinde önemli bir yere sahip olan temel eserlerdir. Türkiye Türkçesinin tarihî sözlükleri olan Osmanlı Türkçesi sözlüklerinden biri de Mehmed Salâhî tarafından düzenlenen ve İstanbul’da H.1313/M.1896 yılında başlayıp H.1322/M.1904 yılında tamamlanarak basılan Kâmûs-ı Osmânî’dir. Dönemin Osmanlı Türkçesinde kullanılan Arapça, Farsça ve ecnebi dillerden Türkçeye geçmiş sözcükleri içeren ve tek dilli bir sözlük olan Kâmûs-ı Osmânî, kendisinden önceki bazı sözlüklerden farklı olarak özellikle sözcüklerin Osmanlı Türkçesinde kazandıkları anlamları vermeye çalışmış; her maddebaşı için bilhassa Osmanlının tanınmış şair ve ediplerinden, edebî eserlerden ve farklı alanların kaynaklarından tanıklar getirmiştir. Bunun yanı sıra Kâmûs-ı Osmânî, XIX. yüzyıl Osmanlı Türkçesinde kullanılan Arapça, Farsça, Fransızca, İtalyanca, Yunanca, Rumca, İngilizce vs. dillerden Türkçeye geçen yabancı söz varlığını içermesi bakımından döneminin düzenlenmiş en iyi ve en geniş alıntı kelimeler sözlüğü olabilecek niteliktedir. Bu yönleriyle Kâmûs-ı Osmânî, Osmanlı dönemi sözlükleri arasındaki temel başvuru kaynaklarından biri olarak kullanılagelmiştir.
Bu makalede, Mehmed Salâhî’nin Kâmûs-ı Osmânî adlı sözlüğü, sözlükbilim araştırmalarındaki teorik tartışmalara değinilmeden sözlükbilim ilkeleri çerçevesinde ele alınıp incelenmiştir. Sözlüğün dış yapı ve iç yapı özelliklerini göstermek için sözlükte uygulanan yöntem ve içeriği maddeler hâlinde verilerek işlenmiş, sözlük eleştirisi bu makalenin dışında tutulmuştur. Sözlük incelemesinden elde edilen veriler, ortaya konulan tespitler sonuç bölümünde madde madde açıklanmıştır. Dönemin şartları dikkate alındığında tutarlı ve standart bir yapıya sahip olan Kâmûs-ı Osmânî’nin sözlükbilimsel açıdan değeri ve önemi ortaya konulmaya çalışılmıştır.
ANAHTAR SÖZCÜKLER
Kâmûs-ı Osmânî, sözlükçülük, Türk sözlükçülüğü, dış yapı, iç yapı, söz varlığı, alıntı sözcükler.
---------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------
ABSTRACT
Historical dictionaries are fundamental works that display the rich language material, vocabulary of Turkish language and Turkish, and have significance in the history of the Turkish language. One of the Ottoman Turkish dictionaries which are Turkish historical dictionaries is Kâmûs-ı Osmânî edited by Mehmed Salâhî and published in Istanbul in 1313/1896. Kâmûs-ı Osmânî, a monolingual dictionary including words that have passed to Turkish from languages that were used in Ottoman Turkish such as Arabic, Persian and other foreign languages, unlike some of her predecessor dictionaries, specifically has given the meanings that the words have gained in Ottoman Turkish and for each entry has brought examples from famous Ottoman poets and authors, literary works and sources from different fields. Besides, Kâmûs-ı Osmânî has the attributes that can make it the most organized and extensive dictionary of loan words that was written in its period in terms of including loan words in Turkish from Arabic, Persian, French, Italian, Greek, English, etc. languages that were used in 19th century Ottoman Turkish. With these aspects, Kâmûs-ı Osmânî has been used as a primery reference source from the Ottoman period dictionaries.
In this article, Mehmed Salâhî’s dictionary named the Kâmûs-ı Osmânî has been examined in terms of lexicographic principles without referring to the theoretical discussions on current lexicographic research. The methods applied in the dictionary and contents of it have been studied one by one to indicate macro-structural and micro-structural features, and dictionary criticism has been left out of this article. The information acquired from the dictionary analysis and the findings reached have been explained in the conclusion section. The lexicographic place and importance of Kâmûs-ı Osmânî, a dictionary that is consistent and has a standard structure with respect to the conditions of the period, have been tried to be pointed out.
KEY WORDS
Kâmûs-ı Osmânî, lexicography, Turkish lexicography, macro-structure, micro-structure, vocabulary, loan words.
KAYNAKLAR / BIBLIOGRAPHY
ASLAN E. (2017) Eser-i Şevket: Sözlükbilimsel İnceleme - Metin - Dizin. Eskişehir Osmangazi Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Türk Dili ve Edebiyatı Anabilim Dalı Türk Dili ve Edebiyatı Bilim Dalı yayımlanmamış doktora tezi.
ATEŞMAN E. (2007) Türkçe Sözlük’te Dış ve İç Yapı. International Journal of Central Asian Studies, 11-1, 96-117.
ATKINS S. - RUNDELL M. (2008) The Oxford Guide to Practical Lexicography. New York: Oxford.
BERGENHOLTZ H. - TARP S. (1995) Manual of Specialised Lexicography - The Preparation of Specialised Dictionaries. Amsterdam/Philadelphia: John Benjamins.
BERGENHOLTZ H. - TARP S. (2003) Two Opposing Theories: On H.E. Wiegand's Recent Discovery of Lexicographic Functions. Hermes, Journal of Linguistics, 31, 171-196.
BURKHANOV I. (2010) Lexicography - A Dictionary of Basic Terminology, Rzeszow: Wydawnictwo Uniwersytetu Rzeszowskiego.
EMİNOĞLU E. (2010) Türk Dilinin Sözlükleri ve Sözlükçülük Kaynakçası. Sivas: Asitan Yayıncılık.
HARTMANN R.K. - JAMES G. (1998) Dictionary of Lexicography. London: Routledge.
JACKSON H. (2016) Sözlükbilime Giriş (Çev. Mehmet Gürlek ve Ellen Patat). İstanbul: Kesit Yayınları.
JOHNSON, S. (2008) The Plan of A Dictionary of English Language. Practical Lexicography - A Reader. Editor: Thierry Fontenelle, New York: Oxford Publishing, 19-30.
SALAHÎ M. (1313-1322) Kâmûs-ı Osmânî I-IV, İstanbul: Mahmud Bey Matbaası.
WIEGAND, H. E. (1989a). Die makrostrukturielle lexikographische Anordnung. F. J. Hausmann, O. Reichmann, H. E. Wiegand, L. Zgusta (Ed.). Wörterbücher. Ein internationales Handbuch zur Lexikographie. Berlin, New York: de Gruyter, Cilt 1, 371-409.
WIEGAND, H. E. (1989b), Der Begriff der Mikrostruktur. Geschichte, Probleme, Perspektiven. F. J. Hausmann, O. Reichmann, H. E. Wiegand, L. Zgusta (Ed.). Wörterbücher. Ein internationales Handbuch zur Lexikographie. Berlin, New York: de Gruyter, Cilt 1, 409-462.
TÜRKMENOĞLU T. M. (2019) Ahmed Vefik Paşa’nın Lehce-i Osmânî Adlı Sözlüğünün 1876 ve 1889 Tarihli Baskıları Üzerine Sözlük Bilimsel Bir Değerlendirme. Hacettepe Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Türk Dili ve Edebiyatı Anabilim Dalı Türk Dili Bilim Dalı yayımlanmamış yüksek lisans tezi.
YAVUZARSLAN P. (2004). Türk Sözlükçülük Geleneği Açısından Osmanlı Dönemi Sözlükleri ve Şemseddin Sâmî’nin Kâmûs-ı Türkî’si. Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi Dergisi, 44 (2),185-202.
YAVUZARSLAN P. (2009). Osmanlı Dönemi Türk Sözlükçülüğü. Ankara: Tiydem Yayıncılık.
YAVUZARSLAN P. (2014). Kamus-ı Türkî’nin Sözlükbilimsel Yapısı. Vefatının 110. Yılında Şemsettin Sami Bilgi Şöleni (23-25 Ekim 2014), Priştine-Kosova.
ZGUSTA L. (1971) Manual of Lexicography. Prague: Czechoslovak Academy of Sciences.
|
