Harezm Türkçesiyle Yazılmış Bir Fal Kitabı
ONUR, Samet
MTAD 2020, 17(1):96-119; DOI: 10.1501/MTAD17.2020.1.7
E-yayın Tarihi:23 Nisan 2020
Makale (PDF 7,2 MB)

A Fortune-Telling Book Written in Khwarezm Turkish
ONUR, Samet
JMTS 2020, 17(1):96-119; DOI: 10.1501/MTAD.17.2020.1.7
Published online: 23 April 2020
Article (PDF 13,3 MB)

ÖZET
Bu çalışmada, 14. yüzyılda Harezm Türkçesiyle yazılan ve tarafımızca yayıma hazırlanmakta olan bir fal kitabı tanıtılmakta, kitabın bazı dil özelliklerinden ve söz varlığından örnekler verilmektedir. Metinde /-b-/, /-b/ > /-w-/, /-w/ değişimine ve /-d-/, /-d/ > /-ḏ-/, /-ḏ/ ~ /-y-/, /-y/ değişimine çok sayıda örnek bulunmaktadır. Harezm Türkçesinin karakteristik gramer özellikleri de metinde tespit edilebilmektedir. Metin, Türkçe söz varlığı açısından oldukça zengin malzeme sunmaktadır. Harezm Türkçesinin karakteristik özelliklerinden olan aynı kavram için yakın anlamlı farklı Türkçe sözcüklerin kullanımına sıkça tesadüf edilmektedir. Bugün çeşitli Türk lehçe gruplarının ayırıcı özelliklerinden olan tap- / bul-, öt- / keç-, kéndü / öz gibi sözcükler, metinde bir arada görülmektedir. Günümüze ulaşabilen az sayıdaki Harezm Türkçesi eserlerinden biri olan bu metnin içerisinden bazı bölümler, ilk kez bu çalışmada yayımlanacaktır.

ANAHTAR SÖZCÜKLER
Harezm Türkçesi, Fal, Falcılık, Astroloji, Burçlar.

ABSTRACT
In this study, a fortune-telling book written in Khwarezm Turkish in the 14th century, which is being prepared for publication by us, is introduced. Some examples of phonetic and grammatical features that show the characteristic features of Khwarezm Turkish are shown. In the text, there are many examples of phonetic change /-b-/, /-b/ > /-w-/, /-w/ and phonetic change /-d-/, /-d/ > /-ḏ-/, /-ḏ/ ~ /-y-/, /-y/. In addition, characteristic grammatical features of Khwarezm Turkish are also seen in the text. The text offers very rich materials in terms of Turkish vocabulary. Synonyms used for the same concept are common. In the text, we can see some factors together that are the distinguishing features of the Turkish dialects today such as tap- / bul-, öt- / keç-, kéndü / öz etc. Some chapters of this book, which is one of the few Khwarezm Turkish texts, have been published for the first time in this article.

KEY WORDS
Khwarezm Turkish, Fortune-telling, Divination, Astrology, Zodiac.

KAYNAKLAR / BIBLIOGRAPHY

ALIŞIK C. E. (2003) “Hülagu Han”. Türk Yolu Dergisi, 7, 32-38.
ARAT  R. R. (1947) Kutadgu Bilig I: Metin. İstanbul: Milli Eğitim Basımevi.
ATA A. (1997) Rabgûzî Kısasü'l-EnbiyÀ (Peygamber Kıssaları) I - Giriş -Metin- Tıpkıbasım. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
ATA, A. (2002) Harezm-Altın Ordu Türkçesi. İstanbul: Türk Dilleri Araştırmaları Dizisi 36.
BARUTCU ÖZÖNDER F. S. (2000) “Doğu Türk Yazı Dili Edebi Çevresi ve Timur”. Türklük Bilgisi Araştırmaları/Journal of Turkish Studies, 24/111, 287-295.
BARUTCU ÖZÖNDER F. S. (2002) “Türk Dilinin Tarihi Dönemlerine Üzerine Birkaç Söz”. Türkbilig, 3, 203-210.
BARUTCU ÖZÖNDER F. S. (2017) “Kırım Türklüğüne ve Diline Bir Bakış.” Polatlı Kırım Tatar Türkçesi Sözlüğü içinde, (Haz.: D. EVİRGEN, C. EVİRGEN ), Ankara: Öncü Basım Yayın, 3-27.
BARUTCU ÖZÖNDER F. S. (2018) “Kutadgu Bilig II Kutadgu Bilig’in Metin Türü ve Tarihsel Diyalektoloji İçin Değeri.” Çukurova Üniversitesi Türkoloji Araştırmaları Dergisi. Cilt 3, Sayı: 2, Aralık, 179-253.
BATTAL A. (1997) İbni-Mühenna Lûgati (İstanbul nüshasının Türkçe bölümünün endeksidir). Ankara: TDK Yayınları.
BODROGLIGETI A. (2001) A Grammar of Chagatay. Muenchen: Lincom Eurapa.
BROCKELMANN C. (1954) Osttürkische Grammatik der Islamischen Litteratursprachen Mittelasiens. Leiden.
CAFEROĞLU A. (2000) Türk Dili Tarihi 2. 4. Baskı, İstanbul: Enderun Kitabevi.
CLAUSON  Sir  G. (1972) An Etymological Dictionary of Pre-Thirteenth Century. Oxford: Clarendon Press.
ÇETİN A. (1998) Hacıoğlu Hüseyin: Miftâhü’l-adl. Atatürk Üniversitesi, Basılmamış Yüksek Lisans Tezi, Erzurum.
ECKMANN J. (1988). “Harezm Türkçesi”, (Çeviren Mehmet AKALIN), Tarihi Türk Şiveleri. Ankara: Türk Kültürünü Araştırma Ensitüsü Yayınları.
ECKMANN J. (2011) Harezm, Kıpçak ve Çağatay Türkçesi Üzerine Araştırmalar. (Haz. Osman Fikri SERTKAYA), Ankara: TDK Yayınları.
ERCİLASUN A. B., AKKOYUNLU Z. (2014) Dîvânu Lugâti’t-Türk (Giriş-Metin-Çeviri-Notlar-Dizin). Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
EVİRGEN D., EVİRGEN C. (2017) Polatlı Kırım Tatar Türkçesi Sözlüğü. Ankara: Öncü Basım Yayın.
FITRAT A. (1928) Oʻzbek Adabiyoti Namunalari. Taşkent.
GABAIN A. von (2007) Eski Türkçenin Grameri. (Çev. Mehmet AKALIN), Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
HARRAK A., RUJI N. (2004) “The Uighur Inscription at the Mausoleum of Mar Behnam”, Journal of the Canadian Society for Syriac Studies. 4, 66-72.
KANDEMİR Y. (1961) Fal Kitabı-Dil Hususiyetleri Üzerinde Bir Çalışma. İstanbul Üniversitesi, Edebiyat Fakültesi, Yayımlanmamış Lisans Tezi, İstanbul.
KNÜPPEL M. (2013) Alttürkische Handschriften, Teil 17: Heilkundliche, volksreligiöse und Ritualtexte, Verzeichnis der Orientalischen Handschriften in Deutschland. XIII/25. Stuttgart: Franz Steiner Verlag.
KÖPRÜLÜ F. (1945) “Çağatay Edebiyatı”, MEB İslâm Ansiklopedisi, c. III, 270-323.
KÖPRÜLÜ F. (1980) Türk Edebiyatı Tarihi. İstanbul: Ötüken Yayınları.
SEYHAN T. (2012) PÀdişÀh Ħōca Külliyâtı 1: MiftÀhü’l-ʿAdl. İstanbul: Kesit Yayınları.
Sirâcü'l-Kulûb, Topkapı Sarayı Müzesi Türkçe Yazmaları, Koğuşlar Bölümü,  nu: K. 1057.
SPULER B. (2011) İran Moğolları, Siyaset, İdare ve Kültür, İlhanlılar Devri (1220-1350), Çev. Kemal KÖPRÜLÜ, Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları.
ŞAHİN, E. (2003) Tarihî ve Çağdaş Türk Yazı Dillerinde Hâl Ekleri ve İşlevleri, Marmara Üniversitesi, Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü, Doktora Tezi, İstanbul..
TEKİN T. (2017) Irk Bitig Eski Uygurca Fal Kitabı. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları
TEKİN, Ş. (1974) “1343 Tarihli Bir Eski Anadolu Türkçesi Metni ve Türk Dili Tarihinde ‘Olġa-bolġa’ Sorunu”, Türk Dili Araştırmaları Yıllığı - Belleten, 21-22 (1973-1974), 59-157.
TİMURTAŞ, F. K. (1954) “Şeyhî’nin Hayatı ve Şahsiyeti”, TDED, V,  91-120.
TOGAN Z. V. (1946) Umumî Türk Tarihine Giriş, İstanbul: İsmail Akgün Matbaası.
ÜNLÜ S. (2012) Harezm Altınordu Türkçesi Sözlüğü. Konya: Eğitim Yayınevi.
YAMAN Ü. (2016) “Doğu Türkçesi ile Yazılan Sirâcü’l-Kulûb’un Dili Üzerine”. İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Türk Dili ve Edebiyatı Dergisi, 55 (55), 91-102.