|
A Study on Verb Suffixes in Turkish and Uzbek Languages
KHUDAYBERGENOVA, Zilola
JMTS 2020, 17(2):146-165; DOI: 10.1501/MTAD.17.2020.2.11
Published online: 4 August 2020
Article (PDF 405 KB)
ÖZET
Aslında Türkçenin birer lehçeleri olan Türkiye Türkçesi ve Özbek Türkçesi dilin tarihsel akışı içinde hem iç hem de dış etkenlerle değişmeye uğramış, dillerinde, özellikle söz varlığı ve ses bilgisi sisteminde değişiklikler meydana gelmiştir. Yine Özbek Türkçesi dil bilimi, Rus dil bilimi etkisi altında şekillenirken, Türkiye Türkçesi dil bilimi Avrupa, bilhassa Fransız dil bilimi geleneklerine uygun şekilde gelişmiştir. Bu yaklaşım farkları da aynı bir dilin bu iki standart değişkesinin ortak yönlerinin açıklanmasında da ayrılıklara yol açmıştır. Bu durum, Türkiye Türkçesi ve Özbek Türkçesinde en çok kullanılan ana yardımcı fiil, cevher fiil, ek eylem, ekfiil terimleriyle bilinen yapılarda da görülür. Kıyaslanmakta olunan yapılar her iki dilde de hem isimlere, hem fiillere eklenerek, kendine ait olan sözcük anlamına çeşitli alt anlamlı geçmiş zaman manasını katmak için kullanılır. Türkiye Türkçesinde imek fiilinin hikâye (idi), rivayet (imiş) ve şart (ise) şekilleri kullanılmaktadır. Özbek Türkçesinde ise emoq fiilinin edi, ekan, emish, emas olarak dört şekli mevcuttur. İlk bakışta Türkiye Türkçesi ve Özbek Türkçesindeki ek eylemler arasında benzerlikler olduğu anlaşılsa da, bunların incelenmesi, açıklanması, kullanımı, anlamları arasında farklılıklar olduğu görülmektedir. Üstelik bu ek eylemlerin görünüşteki benzerliğine rağmen, bunlar arasındaki dilbilgisel, anlamsal farklılıklar, kullanımına özgü durumlar, bu iki standart değişkenin ek eylemleri arasındaki ortaklıklar örneklerle karşılaştırma sürecinde de açığa çıkar.
ANAHTAR SÖZCÜKLER
Türkiye Türkçesi dilbilimi, Özbek Türkçesi dilbilimi, bağımsız fiiller, yardımcı fiiller
ABSTRACT
Belonging to the same system, Turkish and Uzbek, which have developed in different historical situations under the influence of various socio-political factors. Also, the grammar of the Uzbek language was formed under the influence of Russian linguistics, while the grammar of the Turkish language was developed under the influence of European, mainly French linguistics. As a result, there appeared discrepancies not only in grammars and vocabulary, but also in grammatical forms, in the phonetic system of Uzbek and Turkish languages inspite of shared certain grammatical features. This situation also concerns substantive verbs in both languages. Predications in the given languages are added to the nouns or conjugated verbs and denote past-tense correlation with various semantic shades. The verb imek in Turkish has the forms idi, imiş and ise. The verb emoq in Uzbek is used in the following forms: edi, ekan, emiş, emas. Grammatical, semantic, stylistic commonalities and differences between the forms of substantive verbs in the compared languages can be established in the process of comparison and the degree of their equivalence can be determined.
KEY WORDS
Türkiye Turkish Linguistics, Uzbek Turkish linguistics, independent verb forms, auxiliary verbs
KAYNAKLAR / BIBLIOGRAPHY
ADIVAR H.E. (1995) Handan. İstanbul: Atlas Kitabevi.
BANGUOĞLU T. (1990) Türkçenin Grameri. Ankara: Türk Tarih Kurumu.
ÇETIN M. (2002) O‘zbek va Turk Tillarida Sintaktik Derivatsiya. Toshkent: O‘zR FA TAI.
Drevnetyurkskiy Slovar. (1969) Leningrad: Nauka.
ERGİN M. (2005) Türk Dilbilgisi. İstanbul: Bayrak.
GENCAN T.N. ( 1986). Türkçe Dil Bilgisi. Ankara: Türk Dil Kurumu.
GENCAN T.N.(1977). Dilbilgisi. Ankara: Türk Dil Kurumu.
GÜLENSOY T. (2007) Türkiye Türkçesindeki Türkçe Sözcüklerin Köken Bilgisi. Ankara: Türk Dil Kurumu.
GÜNTEKİN R.N. (1980) Dudaktan Kalbe. İstanbul: İnkılâp ve Aka Basımevi.
GÜNTEKİN R.N. (1993) Yaprak Dökümü. İstanbul: İnkılâp Basımevi.
HENGİRMEN M. (1995) Türkçe Dilbilgisi. Ankara: Türk Dil Kurumu.
HOJİEV A. (1970) To‘liqsiz Fe’l. Toshkent: Fan.
HUDAYBERGANOVA Z. (1999) O‘zbek va Turk Tillarida Fe’llarning O‘tgan Zamon Shakllari Tizimi. Toshkent: O‘zR FA TAI.
HUDAYBERGANOVA Z. (2007) O‘zbek va Türk Tillarida Monotaksemalarning İlmiy Talqini. Toshkent: O‘zR FA TAI.
KARAAĞAÇ G. (2013) Türkçenin Dil Bilgisi. Ankara: Akçağ.
KARAY R.H. (1980) Nilgün. İstanbul
KORKMAZ Z. (2007) Gramer Terimleri Sözlüğü. Ankara: TDK yayınları.
KORKMAZ Z. (2014) Türkiye Türkçesi Grameri Şekilbilgisi. Ankara: TDK yayınları.
MALOV S.Ye. (1951) Pamyatniki Drevnetyurkskoy Pismennosti. Tekstı i İssledovaniya. Moskva, Leningrad: Nauka.
MENGLIYEV B., ABUZALOVA M. (2005) Hozirgi O‘zbek Adabiy Tili. Qarshi: Qarshi DU Nashriyoti.
NURMONOV A., SHAXOBIDDINOVA SH., ISKANDAROVA SH., NABIYEVA D. (2001) O‘zbek Tilining Nazariy Grammatikasi. Morfologiya. Toshkent: Yangi asr avlodi.
O‘zbek Tili Grammatikasi. (1975) Toshkent: Fan. C.1.
QODİROV P. (2011) Yulduzli Tunlar. Toshkent, Sharq Ziyokori.
QODİROV P. (2016) Uch İldiz. Toshkent, Sharq Ziyokori.i
RAHMATULLAEV S. (2000) O‘zbek Tilining Etimologik Lug‘ati. Toshkent: Universitet.
SAYFULLAEVA R. R., MENGLİYEV B. R., BOQİYEVA G. H., QURBONOVA M. M., YUNUSOVA Z. Q., ABUZALOVA M. Q. (2010) Hozirgi O’zbek Adabiy Tili. Toshkent: O‘zMU nashriyoti.
SHABANOV J. (2004) Turk va O‘zbek Tillarida Harakat Fe’llari Semantikasi. Toshkent: O‘zR FA TAI.
SIDDIQOV Z. (2000) O‘zbek va Turk Tillarida Ko‘ruv Leksemalari Semantikasi. Toshkent: O‘zR FA TAI.
USMANOVA Sh. (1998) O‘zbek va Turk Tillarida Somatik Frazeologizmlar. Toshkent: O‘zR FA TAI.
YAMAN E. (2000) Türkiye Türkçesi ve Özbek Türkçesinin Söz Dizimi Bakımından Karşılaştırılması. Ankara: Türk Dil Kurumu.
YOQUBOV O. ( 2010) Diyonat. Toshkent, Sharq Ziyokori.
YOQUBOV O. (2007) Billur Qandillar. Toshkent, Sharq Ziyokori.
Zamonaviy O‘zbek Tili. Morfologiya. (2008) Toshkent: Mumtoz so‘z.
ŞÇERBAK A. M. (1961) Grammaticheskiy Ocherk Yazıka Tyurkskix Tekstov X-XIII vv. iz Vostochnogo Turkestana. Moskva, Leningrad: Nauka.
|
