|
On the wrongs of Bedâyi‘u’l-Lügat
RAHIMI, Farhad
JMTS 2020, 17(3):412-426; DOI: 10.1501/MTAD.17.2020.3.21
Published online: 9 November 2020
Article (PDF 7,4 MB)
ÖZET
Çağatay Türkçesi, 13. yüzyılın başlarından 20. yüzyılın başlarına kadar kullanılan bir yazı dilidir. Nevâyî’nin ölümünden sonra, onun eserlerinin kolayca okunması için, İslam dünyasının her bir köşesinde çeşitli sözlükler yazılmaya başlandı. Genellikle Osmanlı İmparatorluğu, İran, Azerbaycan, Hindistan ve Türkistan’da yazılan ve Türk dilinin gelişmesinde büyük bir değere sahip olan bu sözlükler bir sözlükçülük ekolü oluşturmuştur. İran sahasında da Ali Şîr Nevâyî’nin eserlerini anlamak üzere birçok Çağatay Türkçesi sözlüğü düzenlenmiştir. Bunlardan bir tanesi İmânî mahlaslı Tâli‘-i Hirevî tarafından Safevîlerin son hükümdarı Şah Sultan Hüseyin (hük. 1694-1722) zamanında ve onun buyruğuyla Ali Şîr Nevâyî’nin eserlerinden yararlanmak üzere İran’da yazılmış Çağatay Türkçesi-Farsça bir sözlük olan Bedâyi‘u’l-Lügat’tir. Bu çalışmada önce eser, üzerinde yapılan çalışmalar ve el yazması nüshaları hakkında bilgi verilmiş daha sonra Bedâyi‘u’l-Lügat’te bulunan yanlışlar üzerinde durulmuştur.
ANAHTAR SÖZCÜKLER
Çağatay Türkçesi, Çağatay Türkçesi Sözlükleri, Nevâyî, Sözlük Bilimi, İmânî mahlaslı Tâli‘-i Hirevî, Bedâyi‘u’l-Lügat, İran, 18. yüzyıl.
ABSTRACT
Chagatai
Turkish, is a writing language that the Turks continue to use from the beginning of the 13th century until the beginning of the 20th century. After Nevâyî’s death, various dictionaries began to be written on every corner of the world of Islam, so that his works could easily be read. These dictionaries, written mostly in the Ottoman Empire, Iran, Azerbaijan, India or Turkestan and having a great value for the history of Turkish language development have created a lexicographical schools. Also in the Iran field many Chagatai Turkish dictionaries were arranged to understand the works of Ali Şîr Nevâyî. One of them is Bedâyi‘u’l-Lügat Chagatai Turkish-Persian dictionary was written by Tâli‘-i Hirevî called İmânî in Iran to take advantage of the works of Ali Şîr Nevâyî at the time of the last ruler of the Safavids, Shah Sultan Husein (government 1694-1722) and by his command. In this study, after was given the information about the work, the works done on it and İts manuscript copies, was emphasized the mistakes in Bedâyi‘u’l-Lügat.
KEY WORDS
Chagatai Turkish, Chagatai Turkish Dictionaries, Nevâyî, Lexicography, Tâli‘-i Hirevî Called İmânî, Bedâyi‘u’l-Lügat, Iran, 18th century.
KAYNAKLAR / BIBLIOGRAPHY
‘Abdu'llāh Vaŝŝāf. Tāríĥ-i Vaŝŝāf (Ferheng-i Vaŝŝāf bölümü). İran-Tahran Meclis Ktp., Sebt nr. 2221 taş basması (Bombay, H. 1269). FV
Abik, Ayşehan Deniz (1993). Ali Şir Nevayi’nin Risaleleri Tarih-i Enbiya ve Hükema, Tarih-i Müluk-i Acem, Münşeat: Metin Gramatikal İndeks-Sözlük (2 cilt). Yayımlanmamış Doktora Tezi, Ankara: Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü. TM
Akdoğan, Yaşar (1999). Azerbaycan Türkçesi’nden TürkiyeTürkçesi’ne Büyük Sözlük. İstanbul: Beşir. Azb.Tr
‘Alí Şír Nevāyí (20 cilt) (1987-2003). Taşkent: Özbekistan SSR Fenler Akademiyası. Eser-Özb
‘Alí-şír Nevāyí. Dívān-ı Ġazaliyyāt-ı Nevāyí. İran-Tahran Meclis Ktp., nr. 15229 el yazması. Divan-Yazma
‘Alí-şír Nevāyí. Ĥamse-yi Emír ‘Alí-şír Nevāyí. İran-Tahran Meclis Ktp., nr. 214629 taş basması. Hamse-Taşbasma
‘Alí-şír Nevāyí. Külliyāt-ı Nevāyí. cilt I, Fransa-Millî (Paris Bibliotheque Nationale) Ktp., nr. 316 el yazması. Külliyat-Yazma1
‘Alí-şír Nevāyí. Külliyāt-ı Nevāyí. cilt II, Fransa-Millî (Paris Bibliotheque Nationale) Ktp., nr. 317 el yazması. Külliyat-Yazma2
‘Alí-şír Nevāyí. Külliyāt-ı Nevāyí. Tebriz-Millî Ktp., nr. 3582 el yazması. Külliyat-Yazma-TB
Behbutov, Sefi (1999-2003). Azerbaycan Dialektoloji Lüğati. cilt I-II, Ankara: TDK. Azb.Tr.Ağız
Borovkov, A. K. (1961). Bedā’i‘ Al-Luġat: Slovar Šāli‘ Ìmāní Geratskogo K Soçineniyam Alişera Navoi. Moskova: Akademiya Nauk SSSR İnstitut Narodov Azil. BL
Clauson, Sir Gerard (1972). An Etymological Dictionary of Pre-Thirteenth-Century Turkish. London: Oxford Üniversitesi.
Danişpejuh, Muhammed Taki ( Ş.1357). Fihrist-i Nüshaha-yı Hatti-yi Kitabhane-yi Merkezi-yi Danişgah-i Tahran. cilt 16, Tahran: Danişgah-i Tahran.
Dehhuda, Ali Ekber (Ş.1377). Lügat-Name-yi Dehhuda. Tahran: Müessese-yi Çap ve İntilarat-ı Danişgah-ı Tahran. Dehhuda
Erbay, Fatih (2008). W. Radloff’un ‘Opıt Slovarya Tyurkskih Nareçiy’ Adlı Eseri ve Eserde Geçen Çağatay Türkçesine Ait Kelimelerin İncelenmesi. Yayımlanmamış Doktora Tezi, Konya: Selçuk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü. Radloff
Ercilasun, Ahmet Bican, Akkoyunlu, Ziyat (2014). Kâşgarlı Mahmud: Dîvânu Lugâti’t-Türk. Ankara: TDK. DLT
Fazilov, Ergaş (1985). Ali Şer Nevaiy Asarlari Tilining İzahli Lugati. cilt I-IV, Taşkent 1983-. Fazilov
Gözütok, Avni (2008). Haydar Tilbe: Mahzenü’l-Esrâr. Erzurum: Fenomen. ME
Grönbech, K. (1992). Kuman Lehçesi Sözlüğü: Codex Cumanicus’un Türkçe Sözlük Dizini. çev. Kemal Aytaç, Ankara: Kültür Bakanlığı. CC
Gülçin-i Maani, Ahmed, İrfaniyan, Gulamali (Ş.1372). Fihrist-i Kütüb-i Hatti-yi Kitabhane-yi Merkezi-yi Astan-ı Kuds-ı Razavi. cilt 13, Meşhed: Kitabhane-yi Merkezi-yi Astan-ı Kuds-ı Razavi.
Gürsoy, E., Duranlı, N. M. (1999). Altayca-Türkçe Sözlük. Ankara: TDK. Alt.Tr
Kaçalin, Mustafa (2011). Niyāzi: Nevāyí’nin Sözleri ve Çağatayca Tanıklar (el-Luġātu’n-Nevāiyye ve’l-İstişhādātu’l-Caġātāiyye). Ankara: TDK. AŞ
Karaörs, Metin (2006). ‘Alí Şir Nevāyí: Nevādirü’ş-Şebāb. Ankara: TDK. NŞ
Kaya, Önal (1996). ‘Alí Şír Nevāyí: Fevāyidü’l-Kiber. Ankara: TDK. FK
Koç, Kenan, Bayniyazov, Aybek, Başkapan, Vehbi (2003). Kazak Türkçesi Türkiye Türkçesi Sözlüğü. Ankara: Akçağ. Kzk.Tr
Kut, Günay (2003). ‘Alí Şír Nevāyí Ġarā’ibü’ŝ-Ŝıġar: İnceleme-Karşılaştırmalı Metin. Ankara: TDK. GS
Lessing, Ferdinand (2003). Moğolca-Türkçe Sözlük. cilt I-II, çev. Günay Karaağaç, Ankara: TDK. Moğ-Les
Magrufova, Z. M. (1981). Özbek Tilining İzahlı lugati. cilt I-II, Moskova. Özb.Tr.İzahlı
Mirza Mehdî Han Esterabadî. Senglāĥ. İran-Tahran Milli Ktp., nr. F-1141 el yazması. SG
Muhammed Hüseyin Bin Halef-i Tebrizî (Ş. 1342). Burhan-ı Katı. cilt I-V, hzl. Muhammed Muin, Tahran: İbn-i Sina Kitabçısı. BR-Muin
Muhammed Hüseyin Bin Halef-i Tebrizî (2000). Burhân-ı Katı. çev. Mütercim Âsım Efendi, hzl. Mürsel Öztürk, Derya Örs, Ankara: TDK. BR-TDK
Necip, Emir Necipoviç (2008). Yeni Uygur Türkçesi sözlüğü. çev. İklil Kurban, 2. baskı, Ankara: TDK. YUyg.Tr
Orucov, Aliheyder (2006). Azerbaycan Dilinin İzahlı Lüğeti. cilt I-IV, Bakı: Şerq-Qerb. Azb.Tr.İzahlı
Öner, Mustafa (2009). Kazan-Tatar Türkçesi Sözlüğü. Ankara: TDK. Tatar.Tr
Rahimi, Farhad (2014). Çağatay Türkçesi Edebiyatı Üzerine Bir Bibliyografya Denemesi. Turkish Studies, 9 (3), Ankara, s. 1157-1218.
Rahimi, Farhad (2017). İran Kitaplıklarında Bulunan Çağatay Türkçesi Sözlükleri. Teke Dergisi, sayı 6/4, s. 2067-2079.
Rahimi, Farhad (2018). Çağatay Türkçesi Sözlükleri Bibliyografyasi. Teke Dergisi, sayı 7/1, s. 69-104.
Rahimi, Farhad (2018). Fethali Kaçar’ın Çağatay Türkçesi Sözlüğü. Ankara: Akçağ.
Rahimi, Farhad (2018). Fethali Kaçar'ın Çağatay Türkçesi Sözlüğü Üzerine. Teke Dergisi, sayı 7/2, s. 663-704.
Rahimi, Farhad (2018). Fethali Kaçar'in Çağatay Türkçesi Sözlüğünün Sözcük Bilimi Açısından Değerlendirilmesi. Teke Dergisi, sayı 7/3, s. 1472-1499.
Rahimi, Farhad (2019). Abuşka Sözlüğündeki Yanlışlar Üzerine. Teke Dergisi, sayı 8/3, s. 1293-1312.
Rahimi, Farhad (2019). Fethali Kaçar'in Çağatay Türkçesi Sözlüğünün Sözlük Bilimi Açısından Değerlendirilmesi. Teke Dergisi, sayı 8/1, s. 53-92.
Rahimi, Farhad (2020). Senglah Sözlüğündeki Yanlışlar Üzerine. Teke Dergisi, sayı 9/2, s. 530-552.
Sabir, Muhammed (1961). Ali Şir Nevâî’nin İlk Mesnevisi Hayretü’l-Ebrar Hakkında Araştırmalar: Edisyon Kritik-İmlâ-Dil Hususiyetleri ve Lügatçe. Yayımlanmamış Doktora Tezi, İstanbul: İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü (Türkiyat Enstitüsü nüshası). HE
Şavk, Ülkü Çelik (2011). ‘Ali Şir Nevayi: Leylí vü Mecnūn. 2. baskı, Ankara: TDK. LM
Şemsiyev, Parsa, İbrahimov, Sabircan (1972). Ali Şer Nevaiy Asarlari Lugati. Taşkent. Şemsiyev
Şirazi, İbn-i Yusuf (Ş. 1318). Fihrist-i Kitabhane-yi Medrese-yi Ali-yi Sipehsalar. cilt 2, Tahran: Çaphane-yi Meclis.
Tavkul, U. (2000). Karaçay-Malkar Türkçesi Sözlüğü. Ankara: TDK. Mlk.Tr
TDK (1993). Derleme Sözlüğü. cilt I-IX, 2. baskı, Ankara: TDK. Derleme
Tekin, Gönül Alpay (1994). ‘Alí Şir Nevāyí Ferhād ü Şírín: İnceleme-Metin. Ankara: TDK. FŞ
Tekin, T., Ölmez, M., Ceylan, E., Ölmez, Z., Eker, S. (1995). Türkmence-Türkçe Sözlük. Türk Dilleri Araştırmaları Dizisi: 18, Ankara. Trkm.Tr
Toparlı, Recep (2007). Kıpçak Türkçesi Sözlüğü (2. baskı). Ankara: TDK. Kıpçak
Tören, Hatice (2001). ‘Alí Şir Nevāyí Sedde-i İskenderí: İnceleme-Metin. Ankara: TDK. Sİ
Tural, Güzin (1993). Ali Şîr Nevâyî, Seb‘a-i Seyyâre Metin-Dizin. Yayımlanmamış Doktora Tezi, Ankara: Gazi Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü. SS
Türkay, Kaya (2002). ‘Alí Şír Nevāyí: Bedāyi‘u’l-Vasaš Üçünçi Dívān. Ankara: TDK. BV
Üstadi, Rıza (Ş. 1354). Fihrist-i Nüshaha-yı Hatti-yi Kitabhane-yi Medrese-yi Hüccetiyye-yi Kum. Kum: Çaphane-yi Mehr Üstüvar-ı Kum.
Vambery, Herrmann (1867). Čagataische Sprachstudien [Çağatayca Dil Araştırmaları]. Leipzig. Vambery
Yaman, E., Mahmud, N. (1998). Özbek Türkçesi-Türkiye Türkçesi ve Türkiye Türkçesi-Özbek Türkçesi Karşılıklar Kılavuzu. Ankara: TDK. Özb.Tr
Yudahin, K. (1988). Kırgız Sözlüğü. çev. Abdullah Taymas, Ankara: TDK. Krgz.Tr
|
