+(y)A(n)çA(z) and -(y)AnçA(z) Suffixes Expressing Limitation in Kashkay Turkish
DOĞAN, Talip
JMTS 2020, 17(4):520-539; DOI: 10.1501/MTAD.17.2020.4.29
Published online: 24 January 2021
Article (PDF 457 KB)

ÖZET
Çağatay Türkçesinin bir karakteristiği olan +(G)AçA ekini, günümüzde Kaşkay Türkçesi de devam ettirmektedir. Kaşkay Türkçesinde mekânda ve zamanda sınırlama ifade eden bu ek, +(y)A(n)çA(z) biçimlerindedir. Ekin değişkeleri arasında yaygın olanı, +(y)AnçAz biçimidir. +(y)AnçAz, +(y)AçA (< +(G)AçA) ekinin birtakım biçim-sesbilgisel değişmelere uğraması sonucunda ortaya çıkmıştır. Buna göre de +(y)AnçAz eki, zarf-fiil eki -(y)AnçAz’danörnekseme (analogy) yoluyla meydana gelmiştir.
Tarihî Türk dili alanında zarf-fiil eki -(G)AnCA’nın esas fiildeki hareketin zaman sınırını gösterme işlevi, Çağatay Türkçesinde yerleşmiş görünmektedir. Bu ek, benzer şekilde bugün Oğuz grubunun Güney kolunu temsil eden Kaşkay Türkçesinde de genellikle zaman sınırını bildirme işleviyle kullanılmaktadır. Söz konusu ek, Kaşkay Türkçesinde -(y)AnçA(z) biçimlerindedir. -(y)AnçA(z) ekinde bulunan +z (< +Az) unsuru ise pekiştirme ifade eder.

ANAHTAR SÖZCÜKLER
İran Türk ağızları, Kaşkay Türkçesi, sınırlama ifade eden ekler.

ABSTRACT
The +(G)AçA suffix which is a characteristic of Chagatay, continues in Kashkay today. In Kashkay, this mentioned suffix is in +(y)A(n)çA(z)  forms. This suffix, which expresses a limitation in space and time in Kashkay, is in +(y)A(n)çA(z)  forms. The most common of the suffix variants is the +(y)AnçAz form. +(y)AnçAz, +(y)AçA (< +(G)AçA) suffix has emerged as a result of some morphological and phonological changes. Accordingly, the suffix +(y)AnçAz was formed from the adverbial verb suffix -(y)AnçAz through analogy.
In the field of historical Turkish language, the function of the adverbial-verb suffix -(G)AnCA to show the time limit of the movement in the main verb seems to be settled in Chagatay. The adverbial verb suffix -(G)AnCA is similarly used today in Kashkay, which represents the Southern branch of the Oghuz group, generally with the function of indicating the time limit. The suffix in question is in the form of -(y)AnçA(z) in Kashkay. The +z (< +Az) element in the -(y)AnçA(z) suffix denotes reinforcement.

KEY WORDS
Turk dialects of Iran, Kashkay Turkish, suffixes expressing limitation.

KAYNAKLAR / BIBLIOGRAPHY

AĞCA, F. (2019) Uygur Harfli Oğuz Kağan Destanı. Metin-Aktarma-Notlar-Dizin-Tıpkıbasım. Ankara: TKAE Yayınları.
ARGUNŞAH, M. (2014) Çağatay Türkçesi. İstanbul: Kesit Yayınları.
ARGUNŞAH, M. & GÜNER, G. (2015) Codex Cumanicus. İstanbul: Kesit Yayınları.
ARAT, R. R. (1947) Kutadgu Bilig I. Metin. Ankara: TDK Yayınları.
ATA, A. (2019). Rabġūzî. Kısasü’l-Enbiyâ (Peygamber Kıssaları). Giriş-Metin-Dizin. Ankara: TDK Yayınları.
ATAİZİ, D. E. (2017). Kaşkay Türklerinin Dili. Ankara: TDK Yayınları.
CİN, A. (2011) Türk Edebiyatının İlk Yûsuf ve Züleyhâ Hikâyesi. Ali’nin Kıssa-yı Yûsuf’u. Ankara: TDK Yayınları.
COŞKUN, V. (2000) Tarihî Türk Lehçeleri ve Özbek Türkçesinde Zaman ve Mekânda Sınırlama Görevi Üstlenen Yapılar. TDAY-Belleten 1997, 429-438.
ÇELİK, M. (2014) Kaşkay Türkçesi Metinleri (Giriş-Metinler-Seçme Sözlük-Ekler). Ankara: Gece Kitaplığı.
ÇELİK, M. & DURUKOĞLU, G. (2016) Maʿzun. Şiirler (Kaşkay Türkçesi). Giriş-İnceleme-Metin-Sözlük-Tıpkıbaskı. Ankara: TDK Yayınları.
ÇELİK, M. (2020). Kaşkay Türkçesi Grameri. Ankara: Gazi Kitabevi.
DOERFER, G. (2006) Irano Turkic. Turkologica 62 (ed. Lars JOHANSON ve Christiane BULUT). Wiesbaden: Harrossowitz, 93-113.
DOĞAN, T. (2010) Urmiye Ağızları. Kırıkkale: Kırıkkale Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yayımlanmamış Doktora Tezi.
DOĞAN, T. (2016) Ġeşeng Ginle. Horasan Türkçesi Üzerine Bir İnceleme. Ankara: Akçağ Yayınları.
DOĞAN, T. (2017) Horasan Türkçesi Metinleri. İreyimiŋ Sézleri (Yüreğimin Sözleri). Giriş-Notlar-Metin-Aktarma-Dizinler. Konya: Palet Yayınları.
DOĞAN, T. (2019) Horasan Türkçesinin Deregez Ağzına Ait Bir Metin: Ellahekber’e Selām. SEFAD, S 41, 157-192.
DOĞAN, T. (2020a) Tilimhan Divanı (Orta İran Türk Ağzı). Giriş-İnceleme-Metin-Dizin. Ankara: Akçağ Yayınları.
DOĞAN, T. (2020b) Kaşkay Türkçesi Üzerine Bir İnceleme. Evezullah Seferi Keşkollu Yettim Yal (Yetim Tepe). Giriş-İnceleme-Metin-Aktarma-Dizin. Konya: NEÜ Yayınları.
ECKMANN, J. (2003a) Çağatayca El Kitabı (çev. Günay KARAAĞAÇ). Ankara: Akçağ Yayınları.
ECKMANN, J. (2003b) Harezm, Kıpçak ve Çağatay Türkçesi Üzerine Araştırmalar (haz. Osman Fikri SERKAYA). Ankara: TDK Yayınları.
ERASLAN, K. (2012) Eski Uygur Türkçesi Grameri. Ankara: TDK Yayınları.
ERCİLASUN, A. B. (2002). Kars İli Ağızları. Ses Bilgisi. Ankara: TDK Yayınları.
ERCİLASUN, A. B. & AKKOYUNLU, Z. (2014) (haz.) Kâşgarlı Mahmud. Dîvânu Lugâti’t-Türk, (Giriş-Metin-Çeviri-Notlar-Dizin). Ankara: TDK Yayınları.
ERDAL, M. (2004) A Grammar of Old Turkic. Leiden. Boston: Brill.
ERGİN, M. (2011) Orhun Abideleri. İstanbul: Boğaziçi Yayınları.
GEMALMAZ, E. (1995) Erzurum İli Ağızları, C. 1, 2, 3. Ankara: TDK Yayınları.
GÜLSEVİN, G. (1997) Eski Anadolu Türkçesinde Ekler. Ankara: TDK Yayınları.
GÜNDÜZ, M. (2010) Kaşkay Atasözlerinde Ad Aktarmaları. Malatya: İnönü Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi.
GÜNER, G. (2013) Kıpçak Türkçesi Grameri. İstanbul: Kesit Yayınları.
HÜNERLİ, B. (2016) Eski Anadolu Türkçesindeki Sınırlama İşlevindeki “-(y)XncA dek/degin/kadar” Ara Formunun Doğu Trakya Ağızlarındaki Görünümü ve “-(y)XncA” Zarf-Fiilinin Kullanım Çeşitliliği. TÜRÜK Uluslararası Dil, Edebiyat ve Halkbilimi Araştırmaları Dergisi, 4, S 7, 152-163.
KAÇALİN, M. (2011) Niyāzi. Nevâyî’nin Sözleri ve Çağatayca Tanıklar. Ankara: TDK Yayınları.
KARA, M. (2007) Türkmen Türkçesi. Türk Lehçeleri Grameri, (ed. Ahmet Bican ERCİLASUN), Ankara: Akçağ Yayınları, 231-290.
KARAAĞAÇ, G. (2013) Dil Bilimi Terimleri Sözlüğü. Ankara: TDK Yayınları.
KARAHAN, L. (2011) Anadolu Ağızlarında Kullanılan Bazı Zarf-fiil Ekleri. Türk Dili Üzerine İncelemeler, Ankara: Akçağ Yayınları, 345-373.
KARAÖRS, M. M. (2016) Alî-Şîr Nevāyî. Nevādirü’ş-Şebāb. Ankara: TDK Yayınları.
KAYA, Ö. (1996) ʿĀlî Şîr Nevāyî. Fevāyidü’l-Kiber. Ankara: TDK Yayınları.
KAZIMOV, Q. Ş. (2010) Müasir Azerbaycan Dili. Morfologiya. Bakü: Elm ve Tehsil.
KOCASAVAŞ, Y. (2005) Türkçede Şahıs Zamirleri. Ankara: TDK Yayınları.
KORKMAZ, Z. (1959) Türk Dilinde +ça Eki ve Bu Ek ile Yapılan İsim Teşkilleri Üzerine Bir Deneme. Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi Dergisi, C XVII, S 3-4, 275-358.
KORKMAZ, Z. (1992). Gramer Terimleri Sözlüğü. Ankara: TDK Yayınları.
KORKMAZ, Z. (2003) Türkiye Türkçesi Grameri (Şekil Bilgisi). Ankara: TDK Yayınları.
MUSALI, N. (2019) Feth Ali Şah Kaçar’ın Çağatay Türkçesiyle Yazılmış Bir Yarlığı Üzerine. SBAD Sosyal Bilimler Araştırmaları Dergisi, 14/1, 83-109.
ORKUN, H. N. (1936) Eski Türk Yazıtları I. İstanbul: Devlet Basım Evi (TDK).
OSKAR, H. (2003) Türkmence El Kitabı. (haz. Zuhal Kargı ÖLMEZ). İstanbul: Türk Dilleri Araştırmaları Dizisi 17.
ÖNER, M. (1998) Bugünkü Kıpçak Türkçesi. Ankara: TDK Yayınları.
ÖZKAN, N. (2007) Gagavuz Türkçesi. Türk Lehçeleri Grameri, (ed. Ahmet Bican ERCİLASUN), Ankara: Akçağ Yayınları, 81-170.
ÖZTÜRK, R. (1997) Uygur ve Özbek Türkçelerinde Fiil. Ankara: TDK Yayınları.
ÖZTÜRK, R. (2016) Özbek Türkçesi El Kitabı. Konya: Palet Yayınları.
REZAEİ AMALEH, M. (2016) Kaşkay Türklerinden Mansur Muhammedi’nin Şiirleri (İnceleme-Metin-Sözlük). Ankara: Gazi Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi.
SALAN, E. (2018) Eski Anadolu Türkçesinde Sınırlandırma Yapıları. Ankara: Ürün Yayınları.
ŞAMİL, E. (2020) Qaşġaylar ve Onların Folkloru. Bakı: Elm ve Tehsil.
ŞİRELİYEV. M. E. (2008) Azerbaycan Dialektologiyasının Esasları. Bakı: Şerq-Qerb.
TEKİN, T. (1998) Orhon Yazıtları. Kül Tigin, Bilge Kağan, Tunyukuk. İstanbul: Simurg Yayınları.
TEKİN, T. (2003) Orhon Türkçesi Grameri. İstanbul: Türk Dilleri Araştırmaları Dizisi: 9.
TİMURTAŞ, F. K. (2005) Eski Türkiye Türkçesi. XV. Yüzyıl Gramer-Metin-Sözlük. Ankara: Akçağ Yayınları.
UÇAR, E. (2012) Eski Türkçe -gInçA Zarf-Fiil Ekinin Kökeni Üzerine. Gazi Türkiyat, 39-43.
UĞURLU, M. (1987) Münyetü’l-Guzât. Ankara: Kültür Bakanlığı Yayınları.
ÜNLÜ, S. (2018). Karahanlı Türkçesi İlk Satır-Altı Transkribeli Kur’an Tercümesi (TİEM 73) Tıpkı Basım - Transkribeli Metin (Cilt 5). Konya: Selçuklu Belediyesi.
ÜSTÜNER, A. (2000) Anadolu Ağızlarında Sıfat-Fiil Ekleri. Ankara: TDK Yayınları.
YAGHOOBİ, V. (2011) Bir Kaşkay Türk Şiiri Antolojisi: Ḳaşḳā’i Şiʽri yā Āsār-i Şuʽarā-yi Ḳaşḳā’î. Ankara: Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi.
YILDIRIM, F. (2009) Anadolu Ağızlarında Sınırlama Bildiren Yapılar. Workshop on Turkish Dialects II, Orient-Institut Istanbul, 18-19 November 2005, Türk Dilleri Araştırmaları, 19, 185-221.
YÜCEL, B. (1995) Bâbür Dîvânı (Gramer-Metin-Sözlük-Tıpkıbasım). Ankara: TDK Yayınları