|
ïd-, ber- and iber- Type Verbs in the Turkish Language - 1: Structural and Semantic Appearance in Contemporary Turkish Dialects
ÇELİKBAY, Ayhan
JMTS 2021, 18(1):9-37; DOI: 10.1501/MTAD.18.2021.1.2
Published online: 5 July 2021
Article (PDF 546 KB)
ÖZET
ıd-, ber- ve iber- tipi kılış fiillerinin çağdaş Türk lehçelerindeki yapısal ve anlamsal özellikleri ile bu fiillerde meydana gelen dilbilgiselleşme ve anlam değişmesi olayları bu çalışmanın sınırlarını oluşturur. Çağdaş Türk lehçelerinde ıd-, ber- ve iber- tipi kılış fiillerine farklı yaygınlık düzeylerinde ve farklı yapılarda rastlanır. Bu fiiller esas sözcük, yardımcı sözcük ve yardımcı öge olarak görev yaparlar. Yardımcı sözcük ve yardımcı öge olarak görev yaptıklarında esas fiile değişik anlam ayrıntıları katarlar. ıd-, ber- ve iber- tipi fiiller, esas fiillerle girdikleri sentaktik ilişkiler sonucu önce yardımcı sözcüklere ve bir sonraki aşamada ekleşmiş göstergelere değişmiştir. Bazı birleşik fiil kuruluşlarında ise artık hem esas fiilin hem de yardımcı fiilin temel anlamlarından uzaklaştıkları ve yeni anlamda yeni birleşik fiiller oluşturdukları da görülür. Söz konusu fiil tiplerinin çağdaş Türk lehçelerindeki yapısal ve anlamsal özellikleri, ilgili dilbilgisi çalışmaları ve sözlükler taranarak belirlenmiş, çalışmanın hacmini arttırmamak ve gereksiz tekrarlara yer vermemek için yararlanılan kaynaklar sınırlı tutulmuştur.
ANAHTAR SÖZCÜKLER: Çağdaş Türk lehçeleri, gramerleşme, yardımcı fiil, tasvir fiili, ekleşme.
ABSTRACT
The structural and semantic features of id-, ber- and iber- type action verbs in contemporary Turkish dialects and the events of grammaticalization and semantic change in these verbs form are the boundaries of this study. ïd-, ber- and iber- type action verbs are found at different prevalence levels and different structures in contemporary Turkish dialects. These verbs serve as main words, auxiliaries and auxiliary items. When they act as auxiliaries or auxiliary items, they add different semantic details to the head verb. ïd-, ber- and iber- type verbs have changed first to auxiliaries and then, to affixed signs as a result of their syntactic relationships with the main verbs. In some compound verb formations, it is also seen that the verbs moved away from the basic meanings of both the main verb and the auxiliary verb and formed new compound verbs in a new sense. Structural and semantic features of the aforementioned verb types in contemporary Turkish dialects were identified by scanning related grammar studies and dictionaries, and references were kept limited in order not to increase the volume of the study and avoid unnecessary repetitions.
KEYWORDS: Contemporary Turkish dialects, grammarization, auxiliary verb, description verb, affixation.
KAYNAKLAR / BIBLIOGRAPHY
ABDULDAYEV E., S.KUDAYBERGENOV, O.V.ZAHAROVA (1987). Grammatika Kirgizskogo Literaturnogo Yazıka. Frunze: İlim.
ABDULLAYEV F.A. (1978). O’zbek Tilining O’g’uz Lahcasi. Toshkent: O’zbekistan SSR “FAN” Nashriyoti.
Altaysko-Russkiy Slovar’. (2015). (Haz.: O.N.Balakina, V.S.Dedeyeva). Gorno-Altaysk: Lenta.
ANDREEV N.A. (1961). "Kratkiy grammatiçeskiy oçerk çuvaşskogo yazıka", Çuvaşsko-Russkiy Slovar. (Redaktör: M.Ya. Sirotkin). Moskva: Gosudarstvennoe izdatel’stvo inostrannıh i natsional’nıh slovarey.
BALAKAYEV M., T. KORDABAYEV vd. (1967). Kazak Tilinin Grammatikası II, Sintaksis, Almatı: Kazak SSR-nın "GILIM" Baspası.
BASKAKOV N.A. (1951). Karakalpakskiy yazık, I Materialıy po dialeklologii (Tekstı i slovar'), Moskva: İzdatel'stvo Akademii Nauk SSSR.
BASKAKOV N.A. (1972). Dialekt Kumandintsev (Kumandı-Kiji), Grammatiçeskiy oçerk, tekstı, perevodı i slovar’ Moskva: İzdatel'stvo “NAUKA”.
Başkirsko-Russkiy Slovar’ (1958). (Red.: K.Z.Ahmerov, T.G.Baişev, G.R.Karimova, A.A.Yuldaşev). Moskva: Gosudarstvennoe İzdatel’stvo İnostrannıh I Natsional’nıh Slovarey.
Bolşoy Kazahsko-Ruskiy Russko-Kazahskiy Slovar’ (1999). (Haz.: K. Bektayev). Almatı: Altın Kazına.
BORJAKOW A., SARYHANOW M. vd. (2000). Türkmen Diliniñ Grammatikasy. Morfologiÿa (Baş editör: M. Söÿegow), Aşgabat: “Ruh” neşirÿaty.
ÇELİKBAY A. (2006). “Yeni Uygur Türkçesindeki Ses Hadiselerine Art Zamanlı Bir Bakış”, KTMÜ Sosyal Bilimler Dergisi (15), Bişkek, s. 107-129.
ÇETİN E. (2018). “Altun Yaruk’ta Süreklilik ve Tezlik Bildiren Tasvir Fiillerinin Çince Orijinal Metindeki Görünümleri”. Türk Dili Araştırmaları Yıllığı - Belleten. Yıl: 2018, Cilt: 66, Sayı: 215-246. s.
Çuvaşsko-Russkiy i Russko-Çuvaşskiy Slovar’ (2003). (Hazırlayanlar: M. İ. Skortsov, A. V. Skortsova), Çeboksarı: Çuvaşskoe Knijnoe İzdatel’stvo.
DIRENKOVA N.P. (1941). Grammatika Şorskogo Yazıka. İzdatel’stvo Akademii Nauk SSSR: Moskva-Leningrad.
DIRENKOVA N.P. (1948). Grammatika Hakasskogo Yazıka, Fonetika i Morfologiya. Abakan: Hakasskoe Oblastnoye Natsional’noe İzdatel’stvo: Abakan.
DMİTRİYEV N.K. (1948). Grammatika Başkirskogo Yazıka. Moskva-Leningrad: İzdatel’stvo Akademii Nauk SSSR.
Hakassko-Russkiy Slovar’ (2006). (Redaktör: O.V. Subrakova). Novosibirsk: Nauka.
HOJİEV A. (1966). O’zbek Tilida Ko’makchi Fe’llar. Toshkent: O’zbekston SSR “Fan” Nashriyoti.
İSHAKOV F.G., PALM’BLAH A.A.. (1961). Grammatika Tuvinskogo Yazıka, Fonetika i Morfologiya. Moskva: İzdatel’stvo Vostoçnoy Literaturı.
JOHANSON L. (2018a). Türkçe Dil İlişkilerinde Yapısal Etkenler. (Çev. Nurettin DEMİR). Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
JOHANSON L., Éva Á. Csató (2018b). “Grammatikalization in Turkic”. Grammaticalization from a Typological Perspektive. (Ed. Heiko Narrog, Bernd Heine), Oxford: Oxford University Press.
Karaimsko-Russko-Pol’skiy Slovar’. (1974). (Red.: N.A. Baskakov, A. Zayonçkovskiy, S.M.Şapşala). Moskva: İzdatel’stvo “Russkiy Yazık”.
KARPOV V.G. (1957). “K Voprosu O Kategorii Glagol’nogo Vida v Hakasskom Yazıke”. Zapiski, vıpusk 5. Abakan: Hakasskoe Knijnoe İzdatel’stvo.
Kazak Edebi Tilinin Sözdigi, On bes tomdıq, VII tom. (2011) (Haz. B. Momınova, B. Süyerkulova vd). Almatı: Arıs Baspası.
KİRİŞÇİOĞLU, Fatih, (2008). “Saha Türkçesindeki Tasvirî Fiiller Üzerine-I”. Çağdaş Türklük Araştırmaları Sempozyumu. Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi. 24-27 Haziran 2008, Ankara (Basılmamış bildiri).
KONONOV A.N. (1956). Grammatika Sovremennogo Turetskogo Literaturnogo Yazıka. Moskva-Leningrad: İzdatel’stvo Akademii Nauk SSSR.
KUDAYBERGENOV S. (1959). Kırgız Tilindegi Mamile Kategoriyası. Frunze: Kırgız SSR İlimder Akademiyasının Basmakanası.
MALOV S. Ye. (1957), Yazık Jeltıh Uygurov, Slovar’ i grammatika, Almatı: İzdatel'stvo Akademii Nauk Kazahskoy SSR.
MİZİYEV A.M. (2014). Leksikalizatsiya Neliçnıh i Zalogovıh Form Glagola, Svobodnıh Slovosoçitaniy i Predlojeniy v Karaçayevo-Balkarskom Yazıke. (Basılmamış Doktora Tezi) Nalçik: Kabardino-Balkarsko Gosudarstvennıy Universitet im. H.M.Berbekova.
MUSAYEV K.M. (2008), Kazahskiy yazık, Uçebnik, Moskva: İzdatel'skayafirma "Vostoçnaya literatura" RAN.
NADZHIP E.N. (1971). Modern Uigur, Moscow: “NAUKA” Publishing House.
Özbek Tilining İzohli Luğati I, II. (1981). (Editör: Z. M. Ma’rufov). Moskva: Rus Tili Naşriyoti.
POKROVSKAYA L.A. (1964), Grammatika Gagauzskogo yazıka, fonetika i morfologiya, Moskva: İzdatel'stvo "NAUKA".:
POPPE N. (1961). Tatar Manual. Bloomington: Indiana University.
PRITSAK O. (1953), “Das Neuuigurishe”, PhTF 1, pp. 525-563.
RÄSÄNEN M. (1969). Versuch eines etymologischen Wörterbuchs der Türksprachen. Helsinki: Suomalais-Ugrilainen Seura.
RASSADİN V.İ. (1978). Morfologiya Tofalarskogo Yazıka v Sravnitel’nom Osvoşçenii, Moskva: İzdatel'stvo "NAUKA.
RENTZSCH J. (2005). Aspekt im Neuuigurischen. Wiesbaden: Harrasowitz Verlag.
Russko-Karakalpakskiy Slovar (1967). (Red.: N.A. Baskakov). Moskva: İzdatel’stvo “Sovetskaya Entsiklopediya”.
Russko-Nogayskiy Slovar’ (1956). (Red.: N.A.Baskakov). Moskva: Gosudarstvennoe izdatel’stvo inostrannıh i natsional’nıh slovarey.
SABİTOVA L. (2010). “Kategoriya Vida v Russkom i Kazahskom Yazıkah”. Sıstoyanie i problemi na Bılgarskata Onomatsika, t. 11. Veliko Tırnovo, s.591-599.
SADVAKASOV G. (1989). Stroy Uygurskogo Yazıka. Alma-Ata: İzdatel‟stvo Nauka Kazahskoy SSR.
ŞEN S. (2018). “Gebermek Fiilinin Kökeni Üzerine”. Uluslararası Türkçe Edebiyat Kültür Eğitim Dergisi, Sayı: 7/1 2018 s. 126-135.
SHAMİNA L.A. (2018) “Analitiçeskie konstruktsii tuvinskogo yazıka i ix grammatikalizovannıe smıslı”, VESTNİK Sotsial’nıe i gumanitarnıe nauki. Tuvinskiy gosudarstvennıy universitet.
Tatarsko-Russkiy Slovar (1961). (Editörler: G. S. Emirov, A. Ş. Esedullin, U. Ş. Bayçura, Ş. S. Hanbikova). Moskva: Sovetskaya Entsiklopediya.
TENIŞEV E.R. (1976a), Stroy Salarskogo yazıka, Moskva: İzdatel'stvo "NAUKA", Glavnaya Redaktsiya Vostoçnoy Literatury.
TENIŞEV E.R. (1976b), Stroy Sarıg-Yugurskogo yazıka, Moskva: İzdatel'stvo "NAUKA".
TOLKUN S. (2007). “Eski Türkçedeki -d- Pekiştirme Ekinin Özbekçe ve Türkiye Türkçesindeki İzleri”. İlmî Araştırmalar, Sayı 23, 2007, 131-138.
TÖMÜR Hemit (2011). Hazirqi Zaman Uygur Tili Grammatikisi (Morfologiye). Pekin: Milletler Neşriyati.
TROFİMOV M.İ. (1978). Fonetiçeskie protsessı v sloge v sovremennom uygurskom yazıke, Alma-Ata: İzdatelstvo “NAUKA” Kazahskoy SSR.
TULUM M. M. (1997). Özbekçe’de Tasvir Yardımcı Fiilleri (Yayımlanmamış doktora tezi). İstanbul Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü.
Turkmensko-Russkiy Slovar (1968). (Editörler: S.Altayev, V.Meskutov). Moskva: İzdatel’stvo “Sovetskaya Entsiklopediya”.
UBRYATOVA E.N. (1972). “Kratkiy grammatiçeskiy oçerk yakutskogo yazıka,” Yakutsko-Russkiy Slovar. (Haz.: P.A.Sleptsova), Moskva: İzdatel’stvo “Sovetskaya Entsiklopediya”.
Uygur Tilinin İzahliq Lugiti I-VI (1990-1998). (Hazırlayanlar: Abliz YAKUB; Genizat GEYURANİ vd.). Ürümçi: Milletler Neşriyati.
Yakutsko-Russkiy Slovar (1972). (Haz.: P.A.Sleptsova), Moskva: İzdatel’stvo “Sovetskaya Entsiklopediya”.
YUDAHİN K. K.. (1985). Kirgizsko-Russkiy Slovar I, II. Glavnaya Redaktsiya Kirgizskoy Sovetskoy Entsiklopedii: Frunze.
YULDAŞEV A. A. (1965). Analitiçeskie Formı Glogola v Tyurkskih Yazıkah. Moskva: Nauka.
YULDAŞEV A. A. (1981). Grammatika Sovremennogo Bashkirskogo Literaturnogo Yazıka. Moskva: İzdatel’stvo Nauka.
YUNUSALİYEV B.M. (1959). Kirgizskaya Leksikologiya. Çast I. Frunze: Kirgizskoye Gosudarstvennoe Uçebno-Pedagogiçeskoe İzdatel’stvo.
ZAKİEV M. Z. (1993). Tatarskaya Grammatika II: Morfologiya, Kazan: Tatarskoye Knijnoe İzdatel’stvo.
|
