|
Jadidism Movement in East Turkestan and Abdulkadir Damolla
EMET, Erkin
JMTS 2021, 18(2):127-145; DOI: 10.1501/MTAD.18.2021.2.10
Published online: 10 January 2022
Article (PDF 319 KB)
ÖZET
Bu çalışmanın amacı, 20. yüzyılın başlarında Türkistan’a yayılan Ceditçilik hareketini incelemek ve bu hareketin Doğu Türkistan’daki gelişiminde Abdulkadir Damolla’nın rolünü ortaya koymaktır. Ceditçilik, Doğu Türkistan’da 19. yüzyılın sonlarında ortaya çıkan, 20. yüzyılın başlarında ivme kazanan ve kısa zamanda önemli bir etki yaparak sosyal hayatın bütün alanlarını kapsayan millî bir gelişim hareketi olarak kendini göstermiştir. Ceditçilik hareketi, Doğu Türkistan’ın sosyopolitik ve kültürel hayatında daha önce benzeri görülmemiş bir değişimin yaşanmasını, Seyidiye Hanlığı’ndan günümüze dek 300 yıldan beri gaflet uykusunda olan Doğu Türkistan halkının uyanmasını sağlamıştır. Ceditçilik, temel amaçları ve idealleri Doğu Türkistan’ı Orta Çağ düşüncelerinden biri olan feodal bağlılıktan, gerici ve batıl inançlara sahip sufi ve müridlerin yobaz düşüncelerinden temizlemek, ülkenin ve insanların modern çağa uyması, toplumun aydınlanması, özgürleşmesi ve zenginleşmesi için politikalar hazırlanmasını sağlamak amacıyla yapılan yeniliklerin genel adıdır. Rusya, Müslüman Türk halkları lideri İsmail Gaspıralı’nın etkisi altında meydana gelen bu hareketin Doğu Türkistan’a yayılmasında bir aydın, düşünür, eğitimci ve müftü olan Abdulkadir Damolla önemli rol oynamıştır. Çalışmada, Abdulkadir Damolla’nın Doğu Türkistan’daki ceditçilik faaliyetleri analitik yöntemle incelenmeye çalışılacaktır.
ANAHTAR SÖZCÜKLER:Çağdaş Uygur Edebiyatı, Ceditçilik, Uygur Türkleri, Doğu Türkistan, Kâşgar.
ABSTRACT
The purpose of this paper is to examine the Jadidist movement that spread to Turkestan in the early 20th century and to reveal the role that Abdulkadir Damolla played in this movement’s progress in East Turkestan. Jadidism manifested itself as a national development movement that first emerged in East Turkestan in the late 19th century, gained momentum in the early 20th century, and made a significant impact in a short time just to take hold of all spheres of social life. The Jadidist movement led to an unprecedented change in East Turkestan’s socio-political and cultural life and awakened the people of East Turkestan, who had lived in heedlessness for 300 years, from the Khanate of Saidiya up until the present. Jadidism is a generic term used for a series of reforms introduced with the primary objective and ideal to clear East Turkestan from the medieval thought of feudal loyalty, the bigoted thoughts of reactionary and superstitious Sufis and their followers, and to develop policies aimed at helping the country and the people adapt to the modern age while also facilitating the enlightenment, liberation and enrichment of the society. Abdulkadir Damolla, who was an intellectual, thinker, educator and mufti, played a significant role in the spread of this movement, which took place under the influence of İsmail Gaspıralı, the leader of the Muslim Turkic peoples in Russia. In this study, we will try to analyze Abdulkadir Damolla's jadidist activities in East Turkestan with an analytical approach.
KEYWORDS: Contemporary Uyghur Literature, Jadidism, Uyghur Turks, East Turkestan, Kashgar.
KAYNAKLAR / BIBLIOGRAPHY
ÇEN H, ÇEN,Ç. (2004) Şinjangning Min Guo Devridiki Tarihi. Ürümçi Şinjang Halk Neşriyati.
DAMOLLA, A. (2000) “Nasihati Amma” Şinjang Medeniyeti Dergisi, sayı 1, s. 70-80.
DAMOLLA , A. (2002) Miftahul-Edep. Ürümçi:Ürümçi Şinjang Halk Neşriyati.
HİKMET BEY, A. (1999) Asya’da Beş Türk. İstanbul: Ötüken Yayınevi.
İLKUL, A. (1998) Çin Türkistan Hatıraları. İstanbul: Ötüken Yayınevi.
LUİS, L. (2009) Bilinmeyen İç Asya. Pekin Milletler Neşriyati.
OYİŞİ, Ş. (2000) “Kâşgar’daki Yeniliğe Geçiş Hareketi”, Şinjang Tezkereçiliği Dergisi, sayı 2, s. 24-32.
ROZİ, B. (2003) Yengi Maarip Bayrakdari-Abdulkadir Damolla. Ürümçi:Şinjang Halk Neşriyati.
ROZİ, Y. (2010) “20-Esirdiki Tunci İslahatçi”, Şinjang Mediniyiti Jurnili, sayı 5, s. 34-45.
SULTAN, A. (2001) “20-Esir Uyğur Edebiyatining Umumiy Ehvali”, İlmiy Maqaliler Toplimi, Ürümçi Şinjang Üniversitesi Neşriyati, s. 18-27.
SULAYMAN, E. (2021) “Buharada Ötken 8 yil: Abdukadir Damollaning Ouuş Hayati”, Radio Free Asia, 5 Ocak. (https://www.rfa.org/uyghur/yoruq-sahillar/abduqadir-damolla-01052021185925.html).
Şinjangning Kiskiçe Tarihi (2000). Ürümçi Şinjang Halk Neşriyati (Grup çalışması).
TÖMÜR, H. (1990) Abdülkadir Damolla Hekkide Kisse. Ürümçi: Şinjang Yaş-Ösmürler Neşriyati.
YULTIZI, U. (2001) Gulca Şehri İkinci Orta Okulunun Kuruluşunun 100 Yıllığına Armağan olarak yazılmış bir kitap.
YAOŞEV, N. (2005) “Uygurlar Yurtiğa Ziyaret” Miras Dergisi, sayı 1, s. 30-38.
YARRİNG, G. (1998) Kaşgerge Kayta Seper. Ürümçi: Şinjang Halk Neşriyati.
|
