|
Conceptual Meaning of kişi, insan and adam Words in Turkish
YAYLAGÜL ÜSTÜNEL, Özen
JMTS 2021, 18(3):283-302; DOI: 10.1501/MTAD.18.2021.3.17
Published online: 24 January 2022
Article (PDF 794 KB)
ÖZET
Kavram terimi, bilişsel psikoloji ve bilişsel dilbilimde şemsiye bir terim olarak kullanılmaktadır. Çağdaş dil biliminde kavramların incelenmesi büyük önem taşımaktadır. Kavramsal çözümleme, kavramların sınırlarını, anlamlarını açıklamak için bazı teknikler belirler. Bu çalışmada eş anlamlı sözcükler arasında yer alan kişi, insan ve adam sözcüklerinin anlam içeriği kavram çözümleme teknikleriyle belirlenmeye çalışılmıştır. Çözümleme yapılırken aynı kavram alanı içinde yer alan erkek, kadın, çocuk, oğlan ve kız sözcüklerinin anlam içeriği ile söz konusu sözcüklerin tarihi süreçte geçirmiş oldukları anlam değişimleri de dikkate alınmıştır. Çalışmanın amacı, kişi, insan, adam ve bunlarla ilgili terimlere ait tanımları, kullanımları, uygulamaları ve terimlerle alt anlamlılık ilişkisi içinde olan diğer terimleri inceleyerek bu terimler arasındaki sınırları, gönderimleri ve ilişkileri betimlemek, kavramı oluşturan temel unsurları ortaya koymaktır. Bu doğrultuda kişi, insan ve adam sözcüklerinin eşdizimlilik özelliklerinin belirlenmesi de önemsenmiş ve bu amaçla Türkçe Ulusal Derlem (TUD) üzerinden doküman taraması yapılmıştır. Sonuç olarak toplum içinde erkeğin etkinliğinin yüksek olması, olaylar içinde daha fazla varlık göstermesi ve sözdizimi boyutundaki karşıt anlamlılığa bağlı olarak adam sözcüğünün anlam içeriğinin büyük ölçüde kişi sözcüğünün anlam içeriğinin kısmen eril cinsiyete doğru kaydığı örnekler tespit edilmiştir. İnsan sözcüğü ise cinsiyet açısından yansız, tür belirten bir üst terim olarak kalmıştır. Adam sözcüğü kişi ve insan sözcüğüne oranla çok daha fazla eşdizimli yapının doğmasına yol açmıştır. Bunda adam sözcüğünün kavramsal içeriğinde ‘ahlaki olarak gelişmiş, nitelikli insan’ anlamının da bulunması etkili olmuştur.
ANAHTAR SÖZCÜKLER
Türkçe, kavramsal anlam, adam, kişi, insan, eş anlamlılık, eşdizimliler
ABSTRACT
The term concept is an umbrella term for cognitive psychology and cognitive linguistics. The study of the concepts in modern linguistics is of the paramount importance. Conceptual analysis describes a set of techniques to clarify meanings and boundaries of concepts. In this study, the meaning content of the Turkish words kişi ‘person’, insan ‘human’ and adam ‘human/man’, which are among the synonyms, was tried to be determined by the conceptual analysis techniques, while analyzing the meaning content of the words erkek ‘man’, kadın ‘woman’, çocuk ‘child’, oğlan/erkek çocuk ‘boy’ and kız ‘girl’, which are in the same concept area, and the meaning changes that these words have undergone in the historical process were also taken into consideration. The aim of study is to describe the boundaries, references and reletions between these terms by examining the definitions, uses, applications and the other terms that have a subordinate relationship with the terms of kişi ‘person’, insan ‘human’, erkek ‘man’ and related terms, and to reveal the basic elements that make up the concept. In this direction, the determination of the collocation characteristics of the words kişi ‘person’, insan ‘human’ and adam was also considered important, and for this purpose, a document search was carried out on the Turkish National Corpus (TUD). As a result, it has been determined that the semantic content of the word adam has largely shifted towords the masculine gender due to the high effectiveness of men in society, their greater presence in events, and the antonym in syntax. The word insan, on the other hand, remained as a gender neutral term and hypernym. The word adam has led to the emergence of a much more collocational structure than the word kişi and insan. It is due to the fact that the conceptual content of word adam has ‘morally developed, qualified person'.
KEY WORDS
Turkish, conceptual meaning, adam, kişi, insan, synonymy, collocations.
KAYNAKLAR / BIBLIOGRAPHY
Ahterî Mustafa Efendi, Ahterî-i Kebir (hazırlayanlar: A. KIRKKILIÇ ve Y. SANCAK). Ankara: TDK Yayınları, 2009.
Ali Nazîmâ, Faik Reşad, Mükemmel Osmanlı Lügati. (hazırlayan: Birinci, Necat). Ankara: TDK Yayınları, 2009.
Apaydın Ç., Aksu, M. ve Kasalak, G. (2015) Profesörlerin Cinsiyetlerine göre ‘Bilim İnsanı, Akademisyen, Bilim Adamı ve Bilim Kadını’ Kavramlarına Yönelik Görüşlerinin İncelenmesi. Journal of Higher Education and Science 5(2): 148-155.
ARAT R. R. (1991) Kutadgu Bilig I Metin. Ankara: TDK Yayınları.
ARAT R. R. (1992) Atebetü’l-Hakayık. Ankara: TDK Yayınları.
Atasoy G. (2017) Türkçede Genel Adlar: Kadın ve Adam. DTCF Dergisi, 57.1 (2017): 186-201.
Bergenholtz I., HennIng B. (2014) Bir Veri Tabanı, Dört Tek İşlevli Sözlük. Ankara Üniversitesi, Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi Türkoloji Dergisi 21, 2, 15-24.
Clark H., Marshall C. (1981) Definite Reference and Mutual Knowledge. Elements of Discourse Understanding içinde (A. K. JoshI, B.L. Webber and I.A. Sag), Cambridge: Cambridge University Press, 10-63.
CLAUSON, S. G. (1972) An Etymological Dictionary of Pre-Thirteenth Century Turkish. Oxford: Oxford University Press.
Çubukçu H., Eşme M. İlerten F. (2010) Türkçe’nin Sözvarlığı Cinsiyetçi midir? TDK Türkçe Sözlük’te Toplumsal Cinsiyet. 23. Ulusal Dilbilim Kurultayı Bildiri Kitapçığı. Doğu Akdeniz Üniversitesi, Gazi Magosa, 1-14.
DEVELLİOĞLU F. (1988) Osmanlıca-Türkçe Ansiklopedik Lugat. Ankara: Aydın Kitabevi.
Divanü Lûgat-it-Türk Dizini (1983) Ankara: TDK Yayınları.
Eraslan Kemal (1993) Ahmed-i Yesevî. Divan-ı Hikmet, Seçmeler. Ankara: Kültür Bakanlığı Yayınları.
EREN H. (1999) Türk Dilinin Etimolojik Sözlüğü. Ankara: TDK.
GÜLENSOY T. (2011) Türkiye Türkçesindeki Sözcükleri Köken Bilgisi Sözlüğü. Ankara: TDK Yayınları.
kahn S., Dana L. Z. (2017) A Case for the Use of Conceptual Analysis in Science Education Research. Journal of Research in Science Teaching, 54 (4): 538-551.
KOSTEREC M. (2016) Methods of Conceptual Analysis. Filozofia, 71: 3, 220-230.
MENINSKI F. M., Thesaurus Linguarum Orientalium Turcicae-Arabicae-Persicae Lexicon Turcico-Arabico, Persicum (hazırlayanlar: Stanislaw STACHOWSKI, Mehmet ÖLMEZ). İstanbul: Simurg, 2000.
Moran Y. (1992) Eşanlamlı Sözcükler ve Karşıt Anlamları Sözlüğü. İstanbul: Spatyom Yayınları.
Mütercim Ầsım Efendi. Burhân-ı Katı (hazırlayanlar: Mürsel ÖZTÜRK, Derya ÖRS). İstanbul: TDK Yayınları, 2009.
NİŞANYAN S. (2003) Sözlerin Soyağacı. İstanbul: Adam Yayınları.
Onwuegbuzie, A. J., Leech, N. L., Collins K. M. T. (2012) Qualitative Analysis Techniques for the Review of the Literature. The Qualitative Report, Volume 17, Article 56, 1-28.
Sarıca M., Eratalay S. (2013) Yazının Atasından İnsanın Atasına: Adem, Adam, Adamu. Yeni Türkiye Dergisi 55 Türkçe Özel Sayısı, 180-187.
Talmy L. (2000) Toward a Cognitive Semantics. Volume 1 Concept Structuring Systems. The MIT Press, 104-118.
TIETZE A. (2016) Tarihi ve Etimolojik Türkiye Türkçesi Lugati. Birinci Cilt (A-B), Üçüncü Cilt (F-J), Dördüncü Cilt (K-L). Ankara: TÜBA.
TULUM M. (2011) Meninski’nin Thesaurus’u ve XVII. Yüzyıl İstanbul Türkçesi Birinci Kitap. Ankara: TDK Yayınları.
Vardar Berke (2007) Açıklamalı Dilbilim Terimler Sözlüğü. İstanbul: Multilingual Yayınları.
Yeni Tarama Sözlüğü (düzenleyen: Cem DİLÇİN). 1983, Ankara: TDK Yayınları.
YÜCE N. (1993) Mukaddimetü’l-Edeb. Ankara: TDK Yayınları.
https://v3.tnc.org.tr, erişim tarihi 12.04.2021.
https://nisanyansozluk.com/?k=adam, erişim tarihi 11.04.2021.
https://www.etimolojiturkce.com/kategori/Arapça/2 Arapça Kategorisi Kelime Kökenleri - Etimoloji (etimolojiturkce.com) erişim tarihi: 25.08.2021
https://www.tdk.org.tr
http://www.turkcederlem.mersin.edu.tr/td1/, erişim tarihi 11.04.2021.
http://www.kamus.yek.gov.tr, erişim tarihi: 06.04.2021
www.etimolojiturkce.com, erişim tarihi: 25.08.2021
|
