|
Lexical Restrictions in the Orkhon Inscriptions in Terms of Meaning and Function
PİLTEN UFUK, Şahru
JMTS 2021, 18(3):303-324; DOI: 10.1501/MTAD.18.2021.3.18
Published online: 24 January 2021
Article (PDF 405 KB)
ÖZET
Sözlük birimler, anlam ve kullanım özellikleri açısından birtakım sınırlamalara sahiptir. Konuşur, hangi bağlamda hangi sözlük birimi kullanacağına bu sınırlamaları dikkate alarak karar verir. Söz sınırlamaları adı verilen bu sınırlamalar iki boyutta incelenebilir. Bunlardan seçim sınırlamaları, sözcüklerin kendi tabiatlarından kaynaklanan önerme özellikleridir. Sözcüklerin anlam yapısında bulunur. Eş dizim sınırlamaları ise sözcüklerin birlikte kullanılma alışkanlığı bulunan diğer kelimeleri belirler. Bu sınırlama daha çok kullanırların isteğine dayalı olarak oluşur.
Bu çalışmada Orhon Yazıtları örnekleminde söz sınırlamalarını oluşturan eş dizim ve seçim sınırlamalarının anlam değişikliğinin hangi boyutlarından etkilendiği, anlamı değiştirme gücü, sanatsal ve işlevsel kullanımları incelenmiştir.
Sözlük sınırlamaları (i) anlam değişmeleri açısından söz sınırlamaları ve (ii) işlev açısından söz sınırlamaları olmak üzere iki ana bölümde incelenmiştir. Birinci bölümde anlam değişmeleri Orhon Yazıtları’nda yoğun olduğu belirlenen somutlaştırma ve metaforik anlam çerçevesinde ele alınmıştır. Ayrıca söz sınırlamalarının anlama etkisi üzerinde de durulmuş ve Orhon Yazıtları’nda eş dizim anlamı kazanmış kelimelerin varlığı belirlenmiştir. Söz sınırlamalarının işlevleri ise (i) yineleme, (ii) eş dizim örüntülemesi ve (iii) söz sınırlama ihlalleri olmak üzere üç başlık altında incelenmiştir.
İncelemede Orhon Yazıtları’nda eş dizim ve seçim sınırlamalarının çok büyük bir hassasiyetle kullanıldığı ve işlendiği belirlenmiş, bu konuda uluslararası alan yazınında yer verilmeyen anlam ve kullanım özellikleri tespit edilmiştir. Bu açıdan incelemenin, gerek Eski Türkçe gerek anlam bilim çalışmalarına katkı sağlayacağı ön görülmektedir.
ANAHTAR SÖZCÜKLER
Orhon Yazıtları, söz sınırlamaları, seçim sınırlamaları, eş dizim sınırlamaları, anlam bilim
ABSTRACT
Lexical items have some restrictions in terms of meaning and usage. The speaker decides which lexical item to use in which context, considering these restrictions. These limitations, called lexical restrictions, can be examined in two dimensions. Selectional restrictions are the propositional traits that are arise from the nature of lexical items. Collocation restrictions, on the other hand, determine other words that have the habit of using words together. In contrast to selectional restrictions, collocational restrictions are semantically arbitrary.
In this study, in the sample of Orkhon Inscriptions, collocational and selectional restrictions, which constitute the lexical restrictions, are affected by which dimensions of meaning change, their power to change the meaning, and their rhetorical and functional uses have been examined.
Lexical restrictions has been examined in two main sections: (i) lexical restrictions in terms of meaning changes and (ii) lexical restrictions in terms of function. In the first part, semantic changes are discussed within the framework of concretization and metaphorical meaning, which are determined to be intense in the Orkhon Inscriptions. In addition, the effect of lexical restrictions on comprehension was also emphasized and the existence of words that gained collocational meaning in the Orhon Inscriptions were determined. Functions of lexical restrictions are analyzed under three headings: (i) repetition, (ii) collocational pattern, and (iii) lexical restriction violations.
In the study, it was determined that collocational and selectional restrictions were used and processed with great precision in the Orkhon Inscriptions, and the meaning and usage features that were not included in the international literature on this subject were determined. In this respect, it is foreseen that the study will contribute to both Old Turkish and semantic studies.
KEY WORDS
Orkhon Inscriptions, lexical restrictions, selectional restrictions, collocational restrictions, semantics.
KAYNAKLAR / BIBLIOGRAPHY
AKSAN, Doğan (2006) Anlambilim (Anlambilim Konuları ve Türkçenin Anlambilimi), Ankara: Engin Yayınevi.
BANGUOĞLU, Tahsin (1986) Türkçenin Grameri, Ankara: TDK Yayınları, 2. Baskı.
CHOMSKY, Noam (1957) Semantic Stractures, Mouton.
CHOMSKY, Noam (1965) Aspects of the Theory of Syntax, Cambridge, Mass: M.I.T. Press.
CLAUSON, Sir Gerard (1972). An Etymological Dictionary of Pre-Thirteenth-Century Turkish, Oxford: Clarendon Press. = ED
CRUSE, Alan David (1986) Lexical Semantics, Cambridge: Cambridge University Press.
ÇAĞATAY, Saadet (1978) “Uygurcada Hendiadyoinler”, Türk Lehçeleri Üzerine Denemeler, Ankara, s. 29-66.
ÇETİNKAYA, Bayram (2018), “Orhun Abidelerinde Metaforlar”, UBEK2018 Tam Metin Bildiri Kitabı, Ankara: Nobel, 382-387.
DÉNY, Jean (1941) Türk Dili Grameri (Osmanlı Lehçesi), İstanbul: İstanbul Maarif Matbaası.
ERDAL, Marcel (1991) Old Turkic Word Formation, A Functional Approach to the Lexicon, Volume I-II, Wiesbaden: Otto Harrassowitz.
FILLMORE, Charles. J. (2003). “Valency and Semantic Roles: the Concept of Deep Structure Case”, Dependency and valency: An international handbook of contemporary research, Ed.: Ágel, V. vd. Berlin and New York: Walter de Gruyter, 457-475.
GÖMEÇ, Saadettin (1997) Kök Türk Tarihi, Ankara: Akçağ Yayınları.
HALLIDAY, Michael Alexander Kirkwood ve HASAN, Ruqaiya (1976). Cohesion in English, London: Longman.
HATİPOĞLU, Vecihe (1981). Türk Dilinde İkilemeler, İstanbul: TDK Yayınları.
KATZ, Jerrold J. ve FODOR, Jerry A. (1963) “The structure of a semantic theory”, Language, 39:2/1, 170-210.
KORKMAZ, Zeynep (2003) Türkiye Türkçesi Grameri (Şekil Bilgisi), Ankara: TDK Yayınları.
LAKOFF, George ve JOHNSON, Mark (1980). Metaphors We Live by, Chicago: Chicago University of Chicago Press.
LEECH, Geoffrey (1981) Semantics: The Study of Meaning, Harmondsworth: Penguin.
LYONS, John (1977) Semantics, Volume I-II, Cambridge University Press.
ÖLMEZ KARGI, Zuhal (1997). “Kutadgu Bilig’de İkilemeler”, Türk Dilleri Araştırmaları, 7, 19-40.
PALMER, Frank Robert (1981) Semantics (2. Baskı), Cambridge: Cambridge University. Press.
PİLTEN, Şahru, “Türk Dilinde Varsayılan Anlam”, Modern Türklük Araştırmaları Dergisi, 6(1), 59-73.
PİLTEN-UFUK, Şahru (2015) “Dil Bilimsel Açıdan Benzetme ve Sait Faik Abasıyanık’ın Hikâyelerindeki Görünümleri”, Türk Dili, Kasım Aralık, 318-342.
TEKİN, Talat (1988) Orhon Yazıtları, Ankara: TDK Yayınları. =BK, =KT
TEKİN, Talat (1994). Tunyukuk Yazıtı, Ankara: Simurg. =T
TUNA, Osman Nedim (1986) Türkçenin Sayıca Eş heceli İkilemelerinde Sıralama Kuralları ve Tabiî Bir Ünsüz Dizisi”, TDAY-Belleten 1982-1983, Ankara: TDK Yayınları, 163-228.
UZUN-SUBAŞI Leyla (1995) Orhon Yazıtlarının Metindilbilimsel Yapısı. Ankara: Simurg Yayınları.
UZUN-SUBAŞI Leyla (2006) “Öğrencilerin Yazılı Anlatım Sürecindeki Metinleştirme Sorunları”, II. Ulusal Çocuk ve Gençlik Edebiyatı Sempozyumu Bildirileri, Ankara Üniversitesi, Eğitim Bilimleri Fakültesi, 693- 701.
YAYLAGÜL, Özen (2005) “Türk Runik Harfli Metinlerde Mental Fiiller”, 2(1), Modern Türklük Araştırmaları Dergisi, 17-51.
|
