|
The Annual Tax Collected by the Crimean Khanate from Russian and Polish-Lithuanian States: Ḫazīne 'treasury'
ER, Elvina
JMTS 2021, 18(3):325-357; DOI: 10.1501/MTAD.18.2021.3.19
Published online: 24 January 2022
Article (PDF 799 MB)
ÖZET
Vergi, Orta ve Yeni Çağ Türk İslam devlet anlayışında, devlet gelirlerinin büyük kısmını oluşturan ekonomik etkenlerden olmaktan başka devletlerarası iletişimde en önemli hâkimiyet unsurlarından olmuştur. Bu dönemde, devletlerarası iletişimde, tâbi olan devlet siyasi anlamda üstün devlete ulusal bağımsızlığının karşılığı olarak yıllık vergi ödemek zorunda kalmıştır. Bu çeşit vergi uygulamaları Türk tarihinnin önemli ve etkili siyasi teşekküllerinden biri olan Kırım Hanlığı’nda daha dikkate değerdir. Eski Türk ve İslâm devlet hukuku gibi temel unsurlar üzerine kurulan Kırım Hanlığı’nın kuruluşunun ilk dönemlerinden itibaren Hristiyan komşuları Rus ve Lehistan-Litvanya Devletleri üzerinde siyasi üstünlüğünü kurmuş ve iki yüzyıldan fazla kendine has usûller, uygulamalar ve terminoloji ile bu devletlerden yıllık vergi tahsil etmiştir. Kırım Hanlığı’nda, Hristiyan tâbilerden alınan yıllık vergi için genel terim olanħazįne’nin yanı sıra vergi alıcılarına göre ulug ħazįne, bölek, koltka, tiyiş gibi temel terimler de kullanılmıştır. XV. yüzyılın ortasından XVIII. yüzyılın başına kadar belirli usûl ile tahsil edilen bu verginin miktarında, uygulanmasında ve terminolojisinde değişimler gerçekleşmiştir. Vergi uygulamalarındaki değişimler Kırım Hanlığı’nın siyasi, ekonomik durumu ve diğer siyasi teşekküllerin kültürel etkisiyle meydana gelmiştir.
ANAHTAR SÖZCÜKLER
Kırım Hanlığı, vergi, hazîne, koltka, bölek, tiyiş.
ABSTRACT
In addition to being one of the economic factors that constitute the majority of state revenues in the Middle and New Age Turkish Islamic state understanding, tax has been one of the most important dominance elements in inter-state communication. In this period, in the inter-state communication, the subject state had to pay annually to the superior state in political terms as the equivalent of its national independence. These kinds of tax practices are noteworthy in the Crimean Khanate, which is one of the important and influential political organizations in Turkish history. Established on basic elements such as old Turkish and Islamic state law, the Crimean Khanate has established its political supremacy over its Christian neighbours, the Russian and Polish-Lithuanian States, from the first periods of its establishment, and has collected annual taxes from these states for more than two centuries with its unique procedures, practices and terminology. In addition to the general term for the annual tax ħazįne “treasury” collected from Christian subjects in the Crimean Khanate, basic terms such as ulug ħazįne, bölek, koltka, tiyiş were used according to tax recipients. From the middle of the XV. century to the beginning of the XVIII. century, changes took place in the amount, application, and terminology of this tax, which was collected by a certain method. The change in tax practices occurred due to the political, economic situation of the Crimean Khanate and the cultural influence of other political organizations.
KEY WORDS
Crimean Khanate, tax, treasury, koltka, bölek, tiyiş.
KAYNAKLAR / BIBLIOGRAPHY
Birincil Kaynaklar / Primer Literature
Aktı otnosyaşiyesya k istorii zapadnoy Possii, sobrannıye i izdannıye orheografiçeskoyu komisiyeyu (AİZR) (1846) T. 1. Sanktpeterburg: Y.P.V.
DOVNAR-ZAPOL'SKİY M. (1898) Skarbnaya kniga metriki litovskoy 1502-1509 gg. Simferopol: Spiro.
LAŞKOV F. (1891) Pamyatniki diplomatiçeskih snoşeniy Krımskogo hanstva s Moskovskim gosudarstvom v XVI i XVII v.v.. Simferopol: Krım.
Metriki velikago Knyajestva Litovskago (MKL) (1845) K. 2. Moskva: Univertitetskaya.
Sbornik İmperatorskogo Russskogo İstoriçeskogo Obtçstva (SİRİO) (1884) T. 41, S. Peterburg: F. Yelenskoy i K.
Sbornik İmperatorskogo Russkogo İstoriçeskogo Obşestva (SİRİO) (1895) T. 95, S-Peterburg: İmperatorskaya Akademiya Nauk.
Ustüjskiye i vologodskiye letopisi XVI-XVIII vv.. Polnoye sobraniye russkih letopisey (PSRL) (1982) (red. B. A. Rıbakov) T. 37, Leningrad: Nauka.
VELYAMİNOV-ZERNOV, V. V. (1864) Materialı dlya istorii Krımskogo hanstva, Sanktpeterburg: İmperatorskaya Akademiya Nauk (Millet Yazma Eserler Kütüphanesi, Ali Emîrî Efendi Koleksiyonu, yer no. TRH 461).
Vologodsko-permskaya Letopis (PSRL) (1959) T. 26, Leningrad Moskva: Akademiya Nauk SSSR.
Kaynaklar / Bibliography
ABLYALİMOVA L. (2008) Simvoliçeskiye aspektı natsionalnogo krımskotatarskogo kostyuma v svadebnom obryade. Narodna tvirçist ta etnografiya, no. 1 (siçen-lyutiy), 24-31.
ACAR S. (2018) Moskof Çarlarının Kırım Hanlarına Ödediği Bir Haraç Türü: Tiş-Tiyiş (Mors Dişi). Karadeniz Araştırmaları, XV/60: 34-45.
AÇIKGÖZ F. U. (2014) Türk Kültüründe Dokuzlama ve Dokuz Kat Pişkeş Üzerine Bir Belge. XVII. Türk Tarih Kongresi, 15-17 Eylül 2014 (II. Cilt.- I. Kısım). Ankara, 213-223.
AKAR A. (2010) Lehçe Oluşma Şartları ve Evreleri Bakımından Eski Türkiye Türkçesi. TÜBAR-XXVIII-/2010-Güz, 15-29.
ASADULLİN F.A. (2013) Poçemu Moskva obyazana svoim veliçiyem hanam. Dialog kultur: tsenosti, smıslı, kommunikatsii. XIII Mejdunarodnıye Lihaçevskiye nauçnıye çteniya. SPb, 26-29.
ATASOY F. O. (2017) Kırım Yurtına ve Ol Taraflarga Dair Bolgan Yarlıglar ve Hatlar, C. 2, Ankara: Türk Dil Kurumu.
BASKAKOV N. A., ZAYANÇKOVSKİY A., ŞAPŞAL C. Ş. (1974) Karaimsko-russko-polskiy slovar'. Moskva: Russkiy yazık.
BANTIŞ-KAMENETSKİY N. N. (1893) Reyestır delam krımskogo dvora s 1474 po 1779 goda. Simferopol: Tavriçeskoye gubernskoye pravleniye.
BESPALOV R. A. (2014) Dokumentı o snoşeniyaş Krıma s Moskvoy po povodu odoyevskogo yasaka. Materialı po arheologii i istorii antiçnogo srednevekovogo Priçernomoriya, no. 6, 215-234.
BUDAGOV L. Z. (1869) Sravnitelnıy slovar turetsko-tatarskih nareçiy, co vkluçeniyem upotrebitelnıh slov arabskih i persidskih i s perevodom na russkiy yazık. T. 1, S. Peterburg: İmperatriçeskaya akademiya nauk.
CAFEROĞLU A. (1934) Uygurlarda Hukuk ve Maliye Istılahları, Türkiyat Mecmuası, C. IV, 1-43.
CLAUSON G. (1972) An Etimological Dictionary of Pre-Thirteenth Century Turkish. Oxford: Oxford University Press.
ÇEPUHİN A. G. (2014) Voluyka: krepost' na yujnorusskoy okraine (Sud'ba slujilıh i jiletskih ludey XVII veka), İstoriya voyennogo dela: İssledovaniya i istoçniki. T. V, 156-416.
ÇEVİRİOĞLU M. H. (2018) Lehistan Elçisi Mikolaj Bieganovski’nin İstanbul’a Getirdiği Mektuplar (1654). ABAD, 2018 1(2), 45-70.
DEVELLİOĞLU F. (1996) Osmanlıca-Türkçe Ansiklopedik Lûgat, Ankara: Aydın Kitabevi.
Drevnetyurskiy slovar' (1969) Leningrad: Nauka.
DOERFER G. (1963) Türkische und mongolische Elemente im Neupersischen: unter besonderer Berücksichtigung älterer Neupersischer Geschichtsquellen, vor allem der Mongolen- und Timuridenszeit II. Weisbaden: Franz-Steiner.
DOVNAR-ZAPOL'SKİY M. (1901) Gosudarstvennoye hozyaystvo velikago knyajestva Litovskago pri Yagellonah, T. 1, Kiyev: İmperatorskiy universitet.
EREN H. (1999) Türk Dilinin Etimolojik Sözlüğü. Ankara: Kişisel.
ERDAL M. (1991) Old Turkic Word Formation I-II. Wiesbaden: Otto Harrassowitz.
ERGİN M. (2009) Dede Korkut Kitabı-1, 2. Ankara: Türk Dil Kurumu.
FAİZOV S. F. (1994) Pominki “tış” v kontekste vzaimootnoşeniy Rusi-Possii s zolotoy Ordoy i Krımskim yurtom (K voprosu o tipologii svazey). Oteçestvennıye arhivı, no. 3, 49-55.
GANİYEV F., AHMETYANOV R., AÇIKGÖZ H. (1997) Tatarca Türkçe Sözlük. Kazan: İnsan.
GARKAVETS A. (2010) Kıpçakskoye pis'mennoye naslediye III: Kıpçakskiy slovar' po armyanopismennım pamyatnikam. Almatı: Baur.
GOLDEN P. B. (1991) Vıhod: Aspect of Medieval Eastern Slavic-Altaic Culturo-Linguistic Relations. Archivum Eurasiae Medii Aevi. VII., 83-101.
GÖKBUNAR A. R. (1998) Vergileme İlkeleri ve Küreselleşme, Celel Bayar Üniversitesi İİBF Yönetim ve Ekonomi Dergisi, S. 4, 177-201.
HAMMER J. (2013) Kırım Hanlığı Tarihi. İstanbul: İnsan.
HOROŞKEVİÇ A. L. (2001) Rus i Krım ot soyuza k protivostoyaniyu. Moskva: Editorial URSS.
İNALCIK H. (2017) Kırım Hanlığı Tarihi Üzerine Araştırmalar 1441-1700. İstanbul: Türkiye İş Bankası.
KAFESOĞLU İ. (1998) Türk Millî Kültürü. İstanbul: Ötüken.
KALLEK C. (1997) Haraç. İslâm Ansiklopedisi, C. 16, 71-89, İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı.
KALLEK C. (2001) Kabâle. İslâm Ansiklopedisi, C. 24, 10-12, İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı.
KÂŞGARLI MAHMUT (2015) Dîvânu Lugâti’t-Türk (haz. Ahmet B. ERCİLASUN – Ziyat AKKOYUNLU), Ankara: Türk Dil Kurumu.
KAZIMBEK M. (1832) Asseb o-SSeyyar ili sem' planet. Kazan: Kazan Universitetskoy Tipografii.
KINCSES-NAGY É. (2009) A csagatáj irodalmi nyelv mongol elemei. Szeged: Szegedi Todományegyetem Bölcsészettudományi Kar Altajisztikai Tanszék.
KINCSES-NAGY É. (2020) Nine Gifts. Ottomans - Crimea - Jochids: Stusies in Honour of Mária Ivanics (Edited by István ZIMONYI). Szeged.
KOŁODZIEJCZYK D. (2011) The Crimean Khanate and Poland-Lithuania: International Diplomacy on the European Periphery (15th-18th Century). A Study of Peace Treaties Followed by Annotted Documents. Brill.
KURAT A. N. (1940) Topkapı Sarayı Müzesi Arşivindeki Altın Ordu, Kırım ve Türkistan Hanlarına Ait Yarlık ve Bitikler, İstanbul: Bürhaneddin.
LUBAYA A. A. (2008) Tatarskiye pominki v kontekste vzaimootnoşeniy Polskogo korolevstva i Velikogo knyajestva Litovskogo s Krımskim hanstvom v XVI v.. İssledovaniya po istorii Vstoçnoy Yevropı, Vıp. 1, 239-263.
NADAROĞLU H. (1989) Kamu Maliyesi Teorisi. İstanbul: Beta.
ORHONLU C. (1998) Hazine. İslâm Ansiklopedisi, C. 17, 130-131, İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı.
ÖTEMİŞ HACI (2014) Çengiz-nâme (haz. İlyas KEMALOĞLU), Ankara: TTK.
ÖZYETGİN A. M. (1996) Altın Ordu, Kırım ve Kazan Sahasına Ait Yarlık ve Bitiklerin Dil ve Üslûp İncelemesi. Ankara: Türk Dil Kurumu.
ÖZYETGİN A. M. (2004) Eski Türk Vergi Terimleri, Ankara: KÖKSAV.
ÖZYETGİN A. M. (2009) Altın Orda Devlet Geleneğinde Uygur İzleri, International Journal of Central Asian Studies Volume 13 2009, 441-458.
ÖZTÜRK M. (2018) Asya Hunlarında Vergi. Rıfat Özdemir’e Armağan, (ed. Rahmi Doğanay, Ahmet Çelik, Fatih Özçelik), İstanbul: Hiperlink, 58-66.
PETRUŞEVSKİY İ. P. (1949) Oçerki po istorii feodalnıh otnoşeniy v Azerbaycane i Armenii v XVI-naçale XIX vv.. Leningrad: Universitet imeni A.A. Jdanova.
POÇEKAYEV R. Y. (2009) Pravo Zolotoy Ordı. Kazan': Fen.
POPPE N. (1954) Grammar of Written Mongolian. Wiesbaden: O Harrassowitz.
USEİNOV S. M. (2005) Kırımtatarca-Rusça Lugat. Simferopol': Ocak.
USMANOV M. A. (1979) Jalovannıye aktı Cuçiyeva Ulusa XIV-XVI vv.. Kazan': Kazanskiy Universitet.
RADLOV V.V. (1905) Opıt slovarya tyurkskih nareçiy. T. III/Ç. 1, 2, S. Peterburg: İmperatorskaya Akademiya Nauk.
SAMOYLOVİÇ A. N. (1939) Cucu Ulusu’nda Payza ve Baysaya Dair, Türk Hukuk ve İktisat Tarihi Mecmuası, C. II, İstanbul: Bürhaneddin.
SEYYİD-MUHAMMED RİZA (2019) Sem' planet v izvestiyah o tsarah tatarskih, Kazan', İnstitut İstorii im. Ş. Marcani.
SEVORTYAN E, V. (1978) Etimologiçeskiy slovar' türkskih yazıkov: Obşetyurkskiye i mejtyurkskiye osnovı na bukvu “B”. Moskva: Nauka.
SMİRNOV V. D. (2005) Kırımskoye hanstvo pod verhovenstvom otomanskoy portı do naçala XVIII veka. T. I. Moskva: Rubeji XXI.
SULTANOV T. İ. (2006) Çingiz-han i çingizidı. Moskva: AST.
TAYMAS A. B. (2012), Kazan Yurdu’nda Bulunmuş Tarihî Bir Vesika: Sahib Giray Han Yarlığı. Tarih İncelemeleri, C. XXVII, S. 1 (Temmuz 2012), 185-235.
TURAN A. N. (2002) Bir Pîşkeş Defteri İçin, Ankara Üniversitesi Osmanlı Tarihi Araştırma ve Uygulama Merkezi Dergisi, S 13, 59-74.
VÁSÁRY I. (1995) Mongolian Impact on the Terminology of the Documents the Golden Horde. Acta Orientalia Hungarica. 48/3, 479-485.
VESELOVSKİY N. İ. (1915) O turetsko-tatarskom slove tış (zub) v diplomatiçeskih dokumentah. Jurnal ministerstva narodnogo prosveşçeniya. Ç. LVI (56), 329-331.
YAKUBOVSKİY A. (1937) İrak na grani VIII-IX vv., Trudı pervoy sessiyi arabistov 14-17 iyunya 1935 g., Trudı İnstituta Vostokovediniya-XXIV, Moskva-Leningrad: Akademiya Nauk SSSR.
YEFRON A. İ. (1894) Entsiklopediçeskiy slovar' Brokgauza i Yefrona, T VIIIa, S-Peterburg: A. İ Yefrona.
YUDAHİN K. K. (1965) Kirgizsko-russkiy slovar'. K. 1 (A-K). Moskva: Sovetskaya entsiklopediya.
YÜ Y. (2000) Hsiung-nu (Şyung-nu), Erken İç Asya Tarihi. çev. Selçuk ESENBEL, İstanbul: İletişim.
|
