|
The “high, top” Concept Among Turks and *(y)ü- Verb in Old Turkish
ALEMDAR, Ertuğrul
JMTS 2021, 18(3):359-388; DOI: 10.1501/MTAD.18.2021.3.20
Published online: 24 January 2022
Article (PDF 702 MB)
ÖZET
Türklerde “üst” kavramı taşıdığı temel anlamının dışında olumlu mecaz anlamlarda da kullanılmıştır. “yükselme”, “üstte olma” kavramının toplumun düşünce ve duyuş sistemine bağlı olarak kazandığı olumlu anlamlar farklı dil kullanımlarına da yansımış ve sözcüğün hem kavram alanını hem de kullanım alanlarını genişletmiştir. Bu çalışmada, Eski Türklerde görülen cülus törenlerinde kağan olacak kişinin kaldırılmasına, yükseltilmesine “üstün üstünlüğü” açısından değinilmiştir. Türklerde “üst” kavramı Eski Türkçede karşımıza çıkan *kö- ve *yü- fiilleri çerçevesinde ele alınmıştır. *yü- fiilinin sözcük ağacı ve sözcük ailesi tespit edilmiş, fiil üzerinde detaylı bir inceleme yapmak amaçlanmıştır.
ANAHTAR SÖZCÜKLER
Eski Türkçe, üst kavramı, *kö- fiili, *yü- fiili, sözcük yapımı, köken bilgisi, kavram alanı, anlam genişlemesi.
ABSTRACT
The “high, top” concept among Turks has been used in its positive abstract meanings alongside its actual meaning. The positive meaning bared by to be at the top, to rise can be examined both in various ceremonies, and the culture’s most important preserver and carrier; the language. In this study, rising of a person who will be Khagan, as a ceremony held among Old Turkish people, had been included from its “highest of highs” aspect. The “high, top” concept was investigated as a part of the *kö- and *yü- verbs which can be found in Old Turkish. The word family of the verb *yü- had been identified, and further investigation on the verb had been aimed.
KEY WORDS
Old Turkish, “high, top” concept, *kö- verb, *yü- verb, morphology, etymology, semantic field, semantic extension.
KAYNAKLAR / BIBLIOGRAPHY
AĞCA, F. (2015) Eski Türkçe kö:k teῃri ve kö:k kalık İkilemeleri Üzerine. Türkbilig Türkoloji Araştırmaları Dergisi, 30, 201-221.
AKSAN, D. (1971) Kavram Alanı - Kelime Ailesi İlişkileri ve Türk Yazı Dilinin Eskiliği Üzerine. Türk Dili Araştırmaları Yıllığı Belleten, 19, 253-262.
AKSAN, D. (1998) Anlambilim Anlambilim Konuları ve Türkçenin Anlambilimi. Ankara: Engin Yayınları.
AKSOY, Ö. A. (1962) Atasözleri ve Deyimler. Türk Dili Araştırmaları Yıllığı Belleten, 10, 131-166.
AKSOY, Ö. A. (1984) Atasözleri ve Deyimler Sözlüğü II Deyimler Sözlüğü. Ankara: TDK Yayınları.
ATA, A. (2004) Türkçe İlk Kuran Tercümesi (Rylands Nüshası) Karahanlı Türkçesi. Ankara: TDK Yayınları.
ALEMDAR, E. (2019) ‘Acāyibü’l-Maĥlūķāt ve Ġarāyibü’l-Mevcūdāt. Yüksek Lisans Tezi. İstanbul: Mimar Sinan Güzel Sanatlar Üniversitesi.
ARAT, R. R. (1979) Kutadgu Bilig III İndeks. İstanbul: Türk Kültürünü Araştırma Enstitüsü Yayınları.
ARAT, R. R. (2006) Atabetü’l-Hakayık. Ankara: TDK Yayınları.
ARAT, R. R. (2008) Kutadgu Bilig. İstanbul: Kabalcı Yayınevi.
AYDIN, T. (2018) Lakoff ve Johnson’ın Metafor Kuramı ve Eski Türkçe İle Orta Türkçede Birleşik Fiillerde Yük Metaforu. Selçuk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Dergisi, 44, 163-181.
AYVERDİ, İ. (2010) Kubbealtı Lugatı Misalli Büyük Türkçe Sözlük. İstanbul: Kubbealtı Yayınları.
BARUTÇU ÖZÖNDER, S. (1998) Sthiramati’nin Vasubandhu’nun Abhidharmakośaśāstra’sına yazdığı tefsirin ETü. tercümesi Abidarim úıınlıġ koşavarti şastirtaķı çınkirtü yörüglerning kingürüsi’nden üç itigsizler. Ankara: TDK Yayınları.
BİLGEN, İ. (1989) Divanu Lugati’t-Türk’te Sözcük Yapımı. Doktora Tezi. Ankara: Hacettepe Üniversitesi.
CAFEROĞLU, A. (1968) Eski Uygur Türkçesi Sözlüğü. Ankara: TDK Yayınları.
CLAUSON, G. (1972) An Etymological Dictionary of Pre-Thirteenth Century Turkish. Oxford: Clarendon Press.
DANKOFF, R. ve JAMES K. (1985) Maģmūd al-Kāşġarī Türk Şiveleri Lügatı (Conpendium of the Turkish Dialects) - Dívānü Luġāt-it-Türk - İnceleme - Tenkidli Metin - İngilizce Tercüme – Dizinler III. Kısım. Cambridge: Harvard Üniversitesi Basımevi.
ERCİLASUN, A. B., ALİYEV A. M., ŞAYHULOV, A., KAJIBEK, A. Z., UULU, K. K., YUSUF, B., GÖKLENOV, C., MAHPİR, V. U., ÇEÇENOV, A. (1991). Karşılaştırmalı Türk Lehçeleri Sözlüğü. Ankara: Kültür Bakanlığı Yayınları.
ERCİLASUN, A. B., AKKOYUNLU Z. (2014) Divanu Lugâti’t-Türk. Ankara: TDK Yayınları.
ERCİLASUN, A. B. (2008). La Enklitiği ve Türkçede Bir ‘Pekistirme Enklitiği’ Teorisi”. Dil Araştırmaları Dergisi, 2, 35-56.
ERCİLASUN, A. B. (2016) Türk Kağanlıgı ve Türk Bengü Taşları. İstanbul: Dergah Yayınları.
ERDAL, M. (1991) Old Turkic Word Formation A Functional Approach to the Lexicon. Weisbaden: Otto Harrossowitz.
ERDAL, M. (2004) A Grammar Of Old Turkic. Leiden: Brill.
ERGİN, M. (2007) Edebiyat ve Eğitim Fakültelerinin Türk Dili ve Edebiyatı Bölümleri İçin Türk Dil Bilgisi. İstanbul: Bayrak Basım Yayım Tanıtım.
ERGİN, M. (2009) Dede Korkut Kitabı 1-2. Ankara: TDK Yayınları.
ERGİN, M. (2011) Orhun Abideleri. İstanbul: Boğaziçi Yayınları.
GABAIN, A. V. (1988) Eski Türkçenin Grameri. Çev. Mehmet Akalın. Ankara: TDK Yayınları.
GABAIN, A. V. (2007) Eski Türkçenin Grameri. Çev. Mehmet Akalın. Ankara: TDK Yayınları.
HACIEMİNOĞLU, N. (1991) Türk Dilinde Yapı Bakımından Fiiller. Ankara: Kültür Bakanlığı Yayınları.
KAYA, C. (1994) Uygurca Altun Yaruk, Giriş, Metin ve Dizin. Ankara: TDK Yayınları.
KESKİN, A. (2017) Türk Kültüründe ‘Selamlaşma’ ve ‘Vedalaşma’ Hakkında Genel Bir Değerlendirme. Türk Dünyası. 43. 125-146.
KOÇAK, K. (2011) Eski Türklerde Devlet Gelenekleri ve Törenleri. Doktora Tezi. Ankara: Gazi Üniversitesi.
KORKMAZ, Z. (2007) Gramer Terimleri Sözlüğü. Ankara: TDK Yayınları.
KORKMAZ, Z. (2018) Türkçede Eklerin Kullanılış Şekilleri ve Ek Kalıplaşması Olayları. Ankara: TDK Yayınları.
ÖGEL, B. (2001) Dünden Bugüne Türk Kültürünün Gelişme Çağları. İstanbul: TDAV Yayınları.
ÖGEL, B. (2003) Türk Mitolojisi I-II. Ankara: TTK Yayınları.
ÖZKAN, N. (2001) Hal Ekleri Kalıplaşmaları ve Sebepleri Üzerinde Bir Degerlendirme. İlmi Araştırmalar, 12, 153-165.
RÄSÄNEN, M. (1969) Versuch eines etymologischen Wörterbuch der Türksprachen. Helsinki: Lexica Societatis Fenno-Ugricae XVII, 1.
TAŞ, İ. (2009) Kutadgu Bilig’de Sözcük Yapımı. Ankara: TDK Yayınları.
TEKİN, Ş.(1960). Maytrısimit Burkancılar Mehdîsi Maitreya İle Buluşma Uygurca İptidaî Bir Dram. Erzurum: Atatürk Üniversitesi Yayınları.
TEKİN, T. (2013) Üze Zarfı Hakkında. Makaleler I: Altayistik. Ankara: TDK Yayınları.
TEKİN, T. (2016) Orhon Türkçesi Grameri. Ankara: TDK Yayınları.
TEZCAN, S. (1981) Peter Zieme: Manichäisch-türkische Texte. Berliner Turfantexte V, Schriften zur Geschichte und Kultur des Alten Orients. Akademie der Wissenscheften der DDR, Zentralinstitut für Alte Geschichte und Archäologie Akademie Verlag, Berlin, 1975. 90 s. + 56 tablo üzerinde 178 tıpkıbasım, 4o. Türk Dili Araştırmaları Yıllığı Belleten. 1978-1979, 295-300.
TULUM, M. (2012) -la/-le Ekine Dair. İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Türk Dili ve Edebiyatı Dergisi, 26, 157-164.
YILDIRIM, D. (1994) Köktürklerde Kağanlık Süreci: Kaldırma, Kötürme ve Oturma. XI. Türk Tarih Kongresi (Bildiriler). Ankara: TTK Yayınları. 519-530.
YÜCE, N. (2014) Mukaddimetü’l-Edeb. Ankara: TDK Yayınları.
|
