|
Relative Clauses in Historical Turkish Syntax
CERİTOĞLU, Murat
JMTS 2022, 19(3):323-373; DOI: 10.1501/MTAD.19.2022.3.15
Published online: 28 November 2022
Article (PDF 666 KB)
ÖZET
Türk dilinde asıl unsuru fiil olan söz öbeklerini kullanış sahasına çıkarmak için, esasta öbeğin baş (asıl) unsur olan fiile, yüklenecek göreve uygun olarak isim fiil, sıfat fiil veya zarf fiil eklerinden biri ulanır. Öbeğin asıl unsuru olan fiile ulanan eklerin isim fiil, sıfat fiil veya zarf fiil eki olması dikkate alınarak böylesi söz öbekleri isim fiil öbeği, sıfat fiil öbeği veya zarf fiil öbeği diye adlandırılıp sınıflandırılır. Türk dilinin söz diziminde sıfat fiil öbeği ve zarf fiil öbeği diye adlandırılan dil birimlerinin Hint Avrupa dillerinin söz dizimindeki muadilleri, genel dil bilimi yazınında relative clause terimiyle adlandırılan söz dizimsel birimlerin içinde yer alır. Türk dilindeki sıfat fiil öbeği ve zarf fiil öbeğinin muadilleri olan bu söz dizimsel birimleri kurmak için Hint Avrupa dillerinde cümlelerin başına relative pronoun diye adlandırılan zamirler konur. Türk dilinin söz diziminde relative clause tipinde söz öbeklerinin de Eski Türkçe döneminden itibaren var olduğu dile getirilir. Bu makalede, cümlemsi öbeği diye adlandırılan bu tipteki söz dizimsel birimlerin kuruluş ve işlev özellikleri Göktürk Türkçesi, Eski Uygur Türkçesi, Karahanlı Türkçesi, Harezm Türkçesi, Tarihî Kıpçak Türkçesi, Eski Oğuz Türkçesi, Osmanlı Türkçesi ve Çağatay Türkçesi dönemi eserlerinden tespit edilen cümleler esasında belirlenmeye çalışılmıştır.
ANAHTAR SÖZCÜKLER
Tarihî Türk dili, cümlemsi öbeği, cümlemsi zamiri, fiilimsi öbeği, niteleyen, cümle ögeleri.
ABSTRACT
In the Turkish language, one of the verbal noun suffixes, verbal adjective suffixes or gerundial suffixes is added to the verb which is the head item of the phrase, to use the phrases whose head item is verb according to her task in syntax. Considering that the verbal noun suffixes, verbal adjective suffixes or gerundial suffixes that are added to the verb, which is the head item of the phrase, such phrases are classified as verbal noun phrase, verbal adjective phrase or verbal adverb phrase. The equivalents in the syntax of Indo-European languages of the linguistic units called verbal adjective phrase and verbal adverb phrase in the syntax of the Turkish language are included in the syntactic units called relative clause in the general linguistics literature. In order to make these syntactic units, which are the equivalents of the verbal adjective phrase and verbal adverb phrase in the Turkish language, linguistic units called relative pronoun are put at the beginning of the sentences in Indo-European languages. In the syntax of the Turkish language, it is stated that have existed the phrases in the relative clause structure since the Old Turkish period. In this article, the establishment and functional features of the phrases in the relative clause structure in the Turkish language were tried to be determined on the basis of sentences determined from the works of Orkhon Turkish, Old Uyghur Turkish, Karakhanid Turkich, Khwarezmian Turkish, Middle Kipchak Turkish, Chaghatay Turkish, Old Oghuz Turkish and Ottoman Turkish periods.
KEY WORDS
Historical Turkish language, relative clause, relative pronoun, verb phrase, attributive, constituents of sentence.
KAYNAKLAR / BIBLIOGRAPHY
AHMET MİTHAT EFENDİ (2017) Felâtun Bey ve Râkım Efendi, Eskişehir: Anadolu Üniversitesi Basımevi.
ARAT, Reşit Rahmeti (1992) Edib Ahmed b. Mahmud Yükneki - Atebetü’l-Hakayık, Ankara: TDK.
ARAT, Reşit Rahmeti (2007) Yusuf Has Hacip Kutadgu Bilig I Metin, Ankara: TDK.
AYDIN, Erdal (2019) Muhammed bin Hüseyin er-Revanî’nin Hilyetü’l-Mülûk Adlı Eseri (İnceleme-Metin-Dizin), Uludağ Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yayımlanmamış Doktora Tezi.
BABACAN, Vasfi (2017) Yûnus Emre’nin Risâltü’n-Nushiyyesi ve Divânı Giriş-İnceleme-Metin-Dizin, Ankara: Doruk.
BANG, Willy (1996) Köktürkçeden Osmanlıcaya, Ankara: TDK.
BARUTCU, F. Sema (1992) Eski Türkçe kaltı ve nelük Kelimeleri Üzerine, Türkoloji Dergisi, Cilt: 10, Sayı 1, s. 71-76.
BARUTCU ÖZÖNDER, F. Sema (1998) Üç İtigsizler, Ankara: TDK.
BROWN, Keith (ed.) (2005) Encyclopedia of Language and Linguistics, Vol II., 2nd edition, Oxford: Elsevier,
CERİTOĞLU, Murat (2014) Cümle Dışı Unsur Üzerine, Uluslararası Dünya Dili Türkçe Sempozyumu Bildirileri Ekim-2014, I. Cilt, s. 499-506.
CERİTOĞLU, Murat (2016) Dil İlişkileri Bağlamında Codex Cumanicus’ta “Kim, Neçik, Kaçan, Kayda” Sözleri, Uluslararası Türk Dünyası’nda İlmi Araştırmalar Sempozyumu Bildiri Kitabı, s. 537-552.
CERİTOĞLU, Murat (2017) 1580 Tarihinde Kıpçak Türkçesine Tercüme Edilip Ermeni Kökenli Harflerle Yazılan Zebur’daki *Ka/*Ka(N) Soru Zamirinin Çekimli Biçimleri veya Türevleriyle Kurulan Seçilmiş Kopya Söz Dizimsel Yapılar, I. Uluslararası Türklerin Dünyası Sosyal Bilimler Sempozyumu Bildiri Kitabı, s. 57-79.
ECKMANN Janos (1959) Çağataycada Yardımcı Cümleler. TDAYB 1959, 27-58.
ECKMANN, Janos (2004) Nehcü’l-Ferâdîs / Metin - Tıpkı Basım, (yayımlayanlar: Semih Tezcan-Hamza Zülfikar), Ankara: TDK.
ERASLAN, Kemal (2012) Eski Uygur Türkçesi Grameri, Ankara: TDK.
ERCİLASUN, Ahmet Bican ve AKKOYUNLU, Ziyad (2020) Kâşgarlı Mâhmud Divânu Lugâti’t-Türk Giriş-Metin-Çeviri-Notlar-Dizin, Ankara: TDK.
ERDAL, Marcel (2004) A Grammar of Old Turkic, Leiden: Brill.
ERGİN, Muharrem (1994) Dede Korkut Kitabı I Giriş-Metin-Faksimile, Ankara: TDK.
ERGUVANLI, Eser (1981) A Case of Syntactic Change: Ki Constructions in Turkish, Boğaziçi Üniversitesi Dergisi, Beşeri Bilimler-Humanities, Cilt 8-9, s.111-140.
ERTEN, Münir (2007) İlgi Zamiri ve İyelik Zamiri Terimleri Üzerine. Elektronik Sosyal Bilimler Dergisi www.e-sosder.com, Bahar-2007, C.6, S.20, s. 221-228.
GABAİN, Annemarie von (1995) Eski Türkçenin Grameri (çeviren: Mehmet Akalın), Ankara: TDK.
GARKAVETS, Aleksandr (2006) Codex Cumanicus, polovetsie molitvı, gimnı i zagadki XIIIXIV vekov, Moskva: Russkaya dereviya.
GARKAVETS, Aleksandr (2002) Kıpçakskoe Pis’mennoe Nasledie I Katalog i Teksti Pamyatnikov Armyanskim Pis’mom, Almatı: Deşt-i Kıpçak.
GÖĞÜŞ, Beşir (1968) Türkçede Cümlemsilerin Kuruluşu ve Temel Cümleciğe Bağlanma Şekilleri, Türk Dili Araştırmaları Yıllığı Belleten, Ankara, s. 89-142.
GÜLSEVİN, Gürer (1990) Eski Anadolu (Türkiye) Türkçesinde 3. Kişi İyelik Ekinin Özel Kullanılışı, Türk Dili, S. 466 (Ekim), Ankara, s. 187-190.
HACIEMİNOĞLU, Necmettin (1984) Türk Dilinde Edatlar, İstanbul: MEB.
HAMİLTON, James Russel (1998) Dunhuang Mağarası’nda Bulunmuş Buddhacılığa İlişkin Uygurca El Yazması - İyi ve Kötü Prens Öyküsü (çeviren Vedat KÖKEN), Ankara: TDK.
İMER, Kamile, KOCAMAN, Ahmet ve ÖZSOY A. Sumru. (2011) Dilbilim Sözlüğü. İstanbul: Boğaziçi Üniversitesi Yayınları.
JOHANSON, Lars (2007) Türk Dil İlişkilerinde Yapısal Etkenler (çeviren: Nurettin DEMİR), Ankara: TDK.
KARAMANLIOĞLU, Ali Fehmi (1989) Seyf-i Sarâyî Gülistan Tercümesi, Ankara: TDK.
KAYA, Ceval (1994) Uygurca Altun Yaruk - Giriş Metin Dizin, Ankara: TDK.
NAMIK KEMAL (2018) Cezmi, Eskişehir: Anadolu Üniversitesi Basımevi.
ORKUN, Hüseyin Namık (1987) Eski Türk Yazıtları, Ankara: TDK
ÖLMEZ, Zühal (2020) Ebulgazi Bahadır Han Şecere-yi Terâkime, Ankara: TDK.
ÖZBAY, Betül (2019) Huastuanift Manihaist Uygurların Tövbe Duası, Ankara: TDK.
RECAİZADE MAHMUT EKREM (2018) Araba Sevdası, Eskişehir, Anadolu Üniversitesi Basımevi.
ŞENLİK, Ahmet Şefik (2011) Eski Anadolu ve Osmanlı Türkçesinde Cümle Bağlaçlarının Tasnifine Dair Bazı Öneriler, İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi, Türk Dili ve Edebiyatı Dergisi, C. 45, S. 45, s. 251-268.
TEKİN, Şinasi (1966) Uygurcada Yardımcı Cümleler Üzerine Bir Deneme, Türk Dili Araştırmaları Yıllığı- Belleten, S. 13 (Ankara 1966), s. 35-63.
TEKİN, Şinasi (1976) Uygurca Metinler II. Maytrısimit – Burkancıların Mehdîsi Maitreya ile Buluşma Uygurca İptidai Bir Dram, Ankara: Atatürk Üniversitesi Yayınları.
TEKİN, Şinasi (2019) Kuanşi İm Pusar, Ankara: TDK.
TEKİN, Talat (1998) Orhon Yazıtları – Kül Tigin, Bilge Kagan, Tunyukuk, İstanbul: Simurg.
TOPARLI, Recep ve ARGUNŞAH, Mustafa (2008) Mu‘înü’l- Mürîd, Ankara: TDK
UZUN, Nadir Engin (2000) Anaçizgileriyle Evrensel Dilbilgisi ve Türkçe, İstanbul: Multilingual.
VARDAR, Berke (1998) Açıklamalı Dilbilim Terimleri Sözlüğü, İstanbul: abc.
YAVUZARSLAN, Paşa (1993) Anadolu Ağızlarında *Ha (*Ka) Zamirinin Türevleri, Türkoloji Dergisi, XI (1), 309-320.
YENİ, Emre Berkan (2018) Beyânî Şecere-i Harezmşâhî [1b-102a] (Dil İncelemesi-Metin-Dizin-Tıpkıbasım), İstanbul Kültür Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yayımlanmamış Doktora Tezi.
YÜCE, Nuri (1993) Mukaddimetü’l-Edeb, Ankara: TDK.
|
