|
Traces of Some Words Related to Agricultural Tools in Divânu Lugâti’t-Türk in Oghuz Group Turkish Dialects
SONKAYA, Emriye
JMTS, C. Eralp Alışık Memorial Issue . I, 2023, 20(3): 503-533; DOI: 10.58785/MTAD.20.2023.3.33
Published online: 25 October 2023
Article (PDF 4,2 MB)
ÖZET
Dîvânu Lugâti’t-Türk 11. yüzyıl Türk dünyasının yaşamını birçok yönüyle yansıtan zengin bir söz varlığına sahiptir. Eser bu özelliğiyle Eski Türkçeyle ilgili birçok söz varlığı çalışmasının kaynağı olmuştur. Dîvânu Lugâti’t-Türk’teki tarım söz varlığı da araştırmalarda incelenen konulardan biridir. Bu çalışmada ise Dîvânu Lugâti’t-Türk’teki tarım söz varlığı alet adları kapsamında konu edilmiştir. Tarama yöntemiyle eserdeki tarım alet adları belirlenerek karşıladıkları aletlerin işlevlerine göre sınıflandırılmıştır. Çalışmada sınıflandırılan sözcüklerden bazıları ayrıntılı olarak ele alınmıştır. Başlangıçta sözcüklerin Dîvânu Lugâti’t-Türk’teki kullanımlarına yer verilmiş ve gerekli görülen yerlerde sözcüklerle ilgili etimolojik açıklamalara değinilmiştir. Ardından tarihsel- karşılaştırmalı yöntemle sözcüklerin Oğuz grubu Türk lehçelerindeki durumu araştırılmıştır. Araştırma sonucunda sözcüklerden bazılarının tarım aleti anlamını sürdürerek lehçelerde yaşadığı, bazılarının tarım aleti anlamıyla beraber veya bu anlam dışında farklı anlamlarla kullanıma devam ettiği belirlenmiştir. Sözcüklerin bir kısmının ise kullanımdan düştüğü görülmüştür. Oğuz grubu Türk lehçelerinde kullanıma devam eden sözcükler ses, yapı ve anlam olarak da değerlendirilmiştir. Sonuç olarak tarım alet adları örneğiyle 11. yüzyıl Türk dünyasında tarım faaliyetleri çevresinde oluşan kültür ve onun çağdaş lehçelerdeki devamlılığı dil-kültür bağlamında ortaya koyulmuştur.
ANAHTAR SÖZCÜKLER
Dîvânu Lugâti’t-Türk, Oğuz grubu Türk lehçeleri, tarım, alet adları, söz varlığı, dil-kültür.
ABSTRACT
Dîvânu Lugâti’t-Türk has a rich vocabulary that reflects the life of the 11th century Turkish world in many aspects. With this feature, the work has been the source of many vocabulary studies related to Old Turkish. Agricultural vocabulary in Dîvânu Lugâti’t- Türk is also one of the subjects examined in researches. In this study, the agricultural vocabulary in Dîvânu Lugâti’t-Türk is discussed within the scope of tool names. By scanning method, the names of agricultural tools in the work were determined and classified according to the functions of the tools they met. In the study, some of the classified words are discussed in detail. At the beginning, the usage of the words in Dîvânu Lugâti’t-Türk is given and where necessary, etymological explanations about the words are mentioned. Then, the situation of the words in the Oghuz group Turkish dialects was investigated with the historical-comparative method. As a result of the research, it was determined that some of the words lived in dialects by maintaining the meaning of agricultural tool, and some of them continued to be used with different meanings with or without the meaning of agricultural tool. It has been observed that some of the words have fallen out of use. Words that continue to be used in Oghuz group Turkish dialects are also evaluated in terms of phonetic, structure and meaning. As a result, with the example of agricultural tool names, the culture formed around agricultural activities in the 11th century Turkish world and its continuity in contemporary dialects are revealed in the context of language-culture.
KEY WORDS
Dîvânu Lugâti’t-Türk, Oghuz group Turkish dialects, agriculture, names of tools, vocabulary, language-culture.
KAYNAKLAR / BIBLIOGRAPHY
ALTAYLI S. (2018) Azerbaycan Türkçesi Sözlüğü (Cilt. 1-2). Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
ATALAY B. (2021) Divanü Lûgat-it-Türk (Dizin) (Cilt. IV). 8. Baskı, Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
Azərbaycan Dialektoloji Lüğeti (Cilt.I). (2010) (Red. M. Ş. ŞİRELİYEV, M. İ. İSLAMOV), 2.Baskı, Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
Azərbaycan Dilinin Dialektoloji Lüğəti (A-Z). (2007) (Red. A. A. AXUNDOV, Q. Ş. KAZIMOV, S. M. BEHBUDOV), Bakı: Şərq-Qərb.
Azərbaycan Dilinin İzahlı Lüğəti (Cild. I). (2006) (Red. A. AXUNDOV), Bakı: Şərq-Qərb.
CLAUSON S. G. (1972) An Etymological Dictionary of Pre-Thirteenth-Century Turkish. Oxford: Oxford University Press.
DANKOFF R., KELLY J. (1982-1985) Mahmûd al-Kâşgarî, Compendium of the Turkic Dialects (Dîvânü Lugât at-Turk) = Türk Şiveleri Lügati (Part. I-III). (Edt. Ş. TEKİN, G. A. TEKİN), Harvard Üniversitesi Basımevi.
DÄHER Y. (1970) Agricultura Anatolica I. Helsinki: Studia Orientalia XLII.
Derleme Sözlüğü (Cilt. I-II-III-IV-V). (2019) 4. Baskı, Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
DOERFER G. (1965) Türkische und Mongolische Elemente im Neupersischen (Band. II). Wiesbaden.
ERCİLASUN A. B., AKKOYUNLU Z. (2015) Kâşgarlı Mahmud Dîvânu Lugâti’t-Türk: Giriş-Metin-Çeviri-Notlar-Dizin. 2.Baskı, Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
ERDAL M. (1991) Old Turkic Word Formation. A Functional Approach to the Lexicon (Vol. I). Wiesbaden: Otto Harrassowitz.
EREN H. (1979) Türklerde Ekinciliğin Gelişmesine Katkılar. Türkoloji Dergisi, 8(1), 1 28.
EREN H.(2020) Eren Türk Dilinin Etimolojik Sözlüğü. (Haz. Ş. H. AKALIN), Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
ERGİN M. (2009) Türk Dil Bilgisi. İstanbul: Bayrak Basım/Yayım/Tanıtım.
GAYDARCİ G. A., KOLTSA E. K., POKROVSKAYA L. A., TUKAN B. P. (1991). Gagauz Türkçesinin Sözlüğü. (Çev. İ. KAYNAK, A. M. DOĞRU), Ankara: Kültür Bakanlığı Yayınları.
GÜLENSOY T. (2011) Türkiye Türkçesindeki Türkçe Sözcüklerin Köken Bilgisi Sözlüğü (Cilt. I-II). 2.Baskı, Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
KARAAĞAÇ, G. (2012) Türkçenin Ses Bilgisi. 2.Baskı, İstanbul: Kesit Yayınları.
KORKMAZ Z. (2017) Kâşgarlı Mahmud ve Divanu Lûgati’t-Türk. Türk Dili Üzerine Araştırmalar 1-2. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları, 254-260.
ÖZMEN M. (1993) Değirmen, Teker ve Tegzinmek Kelimelerinin Kökenleri Üzerine. Journal of Turkish Studies, 17, 147-151.
RÄSÄNEN M. (1969) Versuch Eines Etymologischen Wörterbuchs der Türksprachen. Helsinki: Lexica Societatis Fenno-Ugricae XVII, 1.
SAMİ Ş. (2019) Kamus-ı Türkî. (Haz. P. YAVUZARSLAN), 3. Baskı, Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
Tanıklarıyla Tarama Sözlüğü (Cilt. I, II, IV, V, VI). (2009) (I. Cilt 4. Baskı, diğerleri 3.Baskı), Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
TEKİN T. (2017) Irk Bitig. 2. Baskı, Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
TIETZE A. (2016) Tarihî ve Etimolojik Türkiye Türkçesi Lugati (Cilt. 1-2-3). (Edt. S. TEZCAN), Ankara: Türkiye Bilimler Akademisi.
Türkçe Sözlük. (2011) 11.Baskı, Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
Türkmence-Türkçe Sözlük. (1995) (Haz. T. TEKİN, M. ÖLMEZ, E. CEYLAN, Z. ÖLMEZ, S. EKER), Ankara: Simurg Yayınları.
Türkmen Diliniň Düşündirişli Sözlügi (Tom. I-II). (2016) (Haz. G. KIYASOVA, A. GELDİMIRADOV, H. DURDIYEV), Aşgabat: Türkmenistanıň Ilımlar Akademiyasının Magtımgulı Adındakı Dil ve Edebiyat İnstitutı.
İnternet Kaynakları / Internet Resources
URL-1: https://sozluk.gov.tr/ (Güncel Türkçe Sözlük) (15.07.2023)
URL-2: https://sozluk.gov.tr/ (Güncel Türkçe Sözlük/Veteriner Hekimliği Terimleri Sözlüğü) (17.07.2023)
URL-3: https://sozluk.gov.tr/ (Güncel Türkçe Sözlük/Derleme Sözlüğü (Türkiye Türkçesi Ağızları Sözlüğü)) (19.07.2023)
|
