|
Language and Style in The Context of Uygurca Üç Hikâye: A Semantic and Syntactic Analysis
TEMEL ALEMDAR, Emine
JMTS, C. Eralp Alışık Memorial Issue . I, 2023, 20(3): 534-575; DOI: 10.58785/MTAD.20.2023.3.34
Published online: 25 October 2023
Article (PDF 9,2 MB)
ÖZET
Köktürk Devleti (MS 552-744) zamanında yazılı dil olarak kullanılan Eski Uygur Türkçesi, 8. yüzyılın sonlarından itibaren Karabalgasun merkezli Ötüken Uygur Devleti’nin (745-840) kuruluşuyla birlikte yazı dili seviyesine ulaşmış ve neredeyse 17. yüzyılın sonlarına kadar bu yazı diliyle ortaya konulmuş metinlerle birlikte varlığını sürdürmüştür. Eski Türkçe Dönemi’nin ikinci evresini oluşturan Eski Uygur Türkçesi Dönemi’nde farklı kültür ve inanç çevrelerine dâhil olmanın bir sonucu olarak birçok alfabeyle kaleme alınmış farklı tür ve içeriğe sahip eserlere rastlamak mümkündür. Farklı inanç çevrelerine girilmesiyle birlikte artan çeviri faaliyetleri beraberinde yeni kelimeler türetme ihtiyacını da doğurmuştur. Bu durum da Eski Uygur Türkçesinin dil ve üslup özelliklerinin ortaya çıkmasında belirleyici rol üstlenmiştir.
Bu makalede 11. yüzyılın ikinci yarısında yazıldığı tahmin edilen ve Buddhist Türk çevresine ait Uygurca Üç Hikâye adlı eser, anlatımı güçlü kılan dil ve üslup özellikleri bağlamında ele alınmıştır. Dil ve üslup özellikleri anlam bilimsel ve söz dizimsel olmak üzere iki farklı açıdan incelenmiştir. Tespit edilen edebî dil unsurları anlam bilimsel açıdan tekrar grupları, deyimler, metonimiler, metaforlar ve benzetmeler, söz dizimsel açıdan ise cümle yapıları ve kelime grupları bağlamında tasnif edilerek açıklanmıştır. Elde edilen veriler, Türk dilinin şekil ve anlam bütünlüğü ile devamlılığını göstermesi açısından somut birer kanıt niteliği taşımaktadır.
ANAHTAR SÖZCÜKLER
Eski Uygur Türkçesi, Uygurca Üç Hikâye, türetme faaliyetleri, üslup bilim, söz varlığı
ABSTRACT
Old Uyghur Turkish, which was used as a literary language during the Köktürk State (552-744 AD), reached the level of written language with the establishment of the Karabalgasun-centered Ötüken Uyghur State at the end of the 8th century (745-840) and it continued to exist within the texts that were written until the end of the 17th century. It is possible to come across works with different types and contents written in various writing systems as a result of being included in different cultures and belief circles in the Old Uyghur Turkish period, which constitutes the second phase of the Old Turkish period. Increasing translation activities with the entry into different belief circles has led to the need to derive new words. This situation played a decisive role in the emergence of the language and stylistic features of Old Uyghur Turkish.
In this article, the work called Uygurca Üç Hikâye, which is estimated to have been written in the second half of the 11th century and belongs to the Turkic-Buddhist circle was discussed within the context of linguistic and stylistic features that enrich and intensify the intended meaning. Linguistic and stylistic features were examined from two different perspectives; semantic and syntactic. The identified literary devices are defined and classified in terms of repetition groups, idioms, metonymies, metaphors within the scope of semantics and also as sentence structures and word groups syntactically. The data obtained ise a concrete proof that presents the continuity and integrity of the Turkish language morphologically and semantically.
KEY WORDS
Old Uyghur Turkish, Uygurca Üç Hikaye, word-formation processes, stylistics, vocabulary.
KAYNAKLAR / BIBLIOGRAPHY
AĞCA F. (2015) Eski Uygurca İştikaklı İkilemeler Üzerine. Alkış Bitiği Kemal Eraslan Armağanı içinde, Ed. B. GÜL, ss. 17-30, Ankara: TKAE Yayınları.
AĞCA F. (2021) Dillik Ölçütlere Göre Eski Uygurca Metinlerin Tarihlendirilmesi. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
AKSAN D. (2000) En Eski Türkçe’nin İzlerinde Orhun ve Yenisey Yazıtları Üzerinde Sözcükbilim, Anlambilim ve Biçembilim İncelemelerinin Aydınlattığı Gerçekler. İstanbul: Simurg.
AKSAN D. (2020) Her Yönüyle Dil. 3. Cilt, Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
AKSOY Ö. (1993) Atasözleri ve Deyimler Sözlüğü I Atasözleri Sözlüğü. İstanbul: İnkılap Kitabevi.
ARISTOTELES (2011) Poetika: Şiir Sanatı Üzerine. Çev. F. AKDERİN, İstanbul: Say Yayınları.
ATALAY B. (çev.) (2006) Kâşgarlı Mahmud Divanü Lûgat-it-Türk (Çeviri). Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
AYVERDİ İ. (2010) Asırlar Boyu Tarihî Seyri İçinde Misalli Büyük Türkçe Sözlük. İstanbul: Kubbealtı Lugatı.
BANGUOĞLU T. (1958) Uygurlar ve Uygurca Üzerine. Türk Dili Araştırmaları Yıllığı Belleten. 6, 87-113.
BARUTCU ÖZÖNDER S. (2002) Eski Türklerde Dil ve Edebiyat. Türkler İlkçağ içinde, 3. Cilt, ss. 864-906, Ankara: Yeni Türkiye Yayınları.
BİLGEGİL K. (2015) Edebiyat Bilgi ve Teorileri. Erzurum: Salkımsöğüt Yayınevi.
BOZKURT F. (1995) Türkiye Türkçesi. İstanbul: Cem Yayınları.
BOZOK E. (2012) Eski Uygur Türkçesinde İştikaklı İkilemeler. Eskişehir Osmangazi Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Türk Dili ve Edebiyatı Ana Bilim Dalı Yüksek Lisans Tezi, Eskişehir.
CAFEROĞLU A. (1968) Eski Uygur Türkçesi Sözlüğü. İstanbul: Edebiyat Fakültesi Basımevi.
CAFEROĞLU A. (2000) Türk Dili Tarihi I. İstanbul: Enderun Kitabevi.
CAN M. (2010) Eski Uygur Türkçesinde İkilemeler. Uludağ Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Türk Dili ve Edebiyatı Ana Bilim Dalı Türk Dili Bilim Dalı Yüksek Lisans Tezi, Bursa.
COŞKUN M. (2010) Sözün Büyüsü Edebi Sanatlar. İstanbul: Dergâh Yayınları.
ÇAĞATAY S. (1944) Uygurcada Hendiadyoinler. DTCF Yıllık Çalışmalar Dergisi I, Türk Dili ve Edebiyatı Araştırmaları 1940-41, 97-144.
ÇANDARLIOĞLU G. (2012) Uygurlar. İslâm Ansiklopedisi içinde, ss. 242-244, Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları.
ÇEMBERCİ S. (2020) Lakoff, Kavramsal Metaforlar ve Sonsuzluğun Temel Metaforu. Muğla Sıtkı Koçman Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Felsefe Ana Bilim Dalı Yüksek Lisans Tezi. Muğla.
DOĞRUL Ö.R. (1947) Yeryüzündeki Dinler Tarihi. İstanbul: İnkılap Kitabevi.
ELMALI M. (2009) DaśakarmapathaavadÀnamÀlÀ Giriş-Metin-Çeviri-Notlar-Dizin-Tıpkıbasım. Marmara Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Türk Dili ve Edebiyatı Ana Bilim Dalı Türk Dili Bilim Dalı. İstanbul.
ERASLAN K. (2012) Eski Uygur Türkçesi Grameri. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
ERCİLASUN A.B. (2007) Başlangıçtan Yirminci Yüzyıla Türk Dili Tarihi. Ankara: Akçağ Yayınları.
ERGİN M. (2013) Türk Dil Bilgisi. İstanbul: Bayrak Yayınları.
GABAIN A. von, MULLER F.W.K. (1945) Çaştani Bey Hikâyesi Uigurica IV – A. Çev. S. HİMRAN, İstanbul: Bürhaneddin Erenler Basımevi.
GABAIN A. von, MULLER F.W.K. (1946) Uygurca Üç Hikâye Uigurica IV – B, C, D. Çev. S. HİMRAN, İstanbul: İbrahim Horoz Basımevi.
GENCAN T. (1979) Dilbilgisi. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
GÖMEÇ S.Y. (2015) Uygur Türkleri Tarihi. Ankara: Berikan Yayınevi.
HACIEMİNOĞLU N. (2008) Karahanlı Türkçesi Grameri. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
HATİPOĞLU V. (1982) Türkçenin Sözdizimi. Ankara: DTCF Yayınları.
HENGİRMEN M. (1999) Dilbilgisi ve Dilbilim Terimleri Sözlüğü. Ankara: Engin Yayınları.
İZGİ Ö. (1987) Uygurların Siyasî ve Kültürel Tarihi (Hukuk Vesikalarına Göre). Ankara: Türk Kültürünü Araştırma Enstitüsü Yayınları.
KARAAĞAÇ G. (2011) Türkçenin Söz Dizimi. İstanbul: Kesit Yayınları.
KARAAĞAÇ G. (2012) Türkçenin Ses Bilgisi. İstanbul: Kesit Yayınları.
KARAAĞAÇ G. (2018) Dil Bilimi Terimleri Sözlüğü. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
KARAHAN L. (2008) Türkçede Söz Dizimi. Ankara: Akçağ Yayınları.
KARAMAN A. (2021) Eski Türkçede (VIII.-XII. Yüzyıl) İkilemeler. İnönü Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Doktora Tezi, Malatya.
KAVUKÇU D. N. (2018) Türkiye Türkçesindeki Deyimlerin Söz Dizimsel Özellikleri. Çankırı Karatekin Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Türk Dili ve Edebiyatı Bilim Dalı Yüksek Lisans Tezi, Çankırı.
KEKLİK N. (1984) Felsefe Bakımından Metafor. Felsefe Arkivi, 25, 17-36.
KEMAL YUNUSOĞLU M. (2016) Budist Türk Çevresi Eserlerde Metaforlar. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
KOCAKAPLAN İ. (2017) Açıklamalı Edebî Sanatlar. İstanbul: Türk Edebiyatı Vakfı Yayınları.
KORKMAZ Z. (1992) Gramer Terimleri Sözlüğü. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
KÖK A. (2016). Pîr-i Türkistan’ın Metafor Dünyası. İstanbul: Kesit Yayınları.
KÖVECSES Z. (2002) Metaphor. New York: Oxford University Press.
KÖVECSES Z., RADDEN G. (1998) Metonymy: Developing a Cognitive Linguistic View. Cognitive Linguistics, 9(1), 37-77.
KÜÇÜK O. (2016) Çağdaş Metafor Teorisi : George Lakoff ve Mark Johnson. Uludağ Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Felsefe Ana Bilim Dalı Felsefe Tarihi Bilim Dalı. Bursa.
LAKOFF G., JOHNSON M. (2015) Metaforlar Hayat, Anlam ve Dil. Çev. G. Y. DEMİR, İstanbul: İthaki Yayınları.
MALTEPE S. (1997) Deyimlerimizin Yapısal Özellikleri. Balıkesir Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Türk Dili ve Edebiyatı Eğitimi Ana Bilim Dalı. Balıkesir.
ÖGEL B. (1971) Türk Kültürünün Gelişme Çağları. İstanbul: Milli Eğitim Basımevi.
PÜSKÜLLÜOĞLU A. (1995) Türkçe Deyimler Sözlüğü. Ankara: Arkadaş Yayınları.
RÁSONYI L. (1996) Tarihte Türklük. Ankara: Türk Kültürünü Araştırma Enstitüsü Yayınları.
RUBEN W. (1943) Budizma’nın Menşei ve Özü. DTCF Dergisi, I (5), 115-127.
SARAÇ Y. (2022) Klâsik Edebiyat Bilgisi Belâgat. İstanbul: Gökkube Yayınları.
SARIKÇIOĞLU F. (2000) Başlangıcından Günümüze Dinler Tarihi. Isparta: Fakülte Kitabevi.
SEVİM S. (2019) Kşanti Kılguluk Nom Bitig ve DaśakarmapathÀvÀdÀnamÀlÀ’da İkilemeler. Yıldız Teknik Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Türk Dili ve Edebiyatı Ana Bilim Dalı Eski Türk Dili Programı Yüksek Lisans Tezi, İstanbul.
SİNANOĞLU S. (1953) Kelimelerin Etymonu Esas Tutularak Tertiplenen Yunanca-Türkçe Sözlük. Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi.
SHIPLEY J.T. (1945) Dictionary of Word Origins. New York: Philosophical Library.
ŞEMSEDDİN SAMİ (1905) Resimli Kamus-ı Fransevi. İstanbul: Mihran Matbaası.
ŞEN S. (2002) Eski Uygur Türkçesinde İkilemeler. Ondokuz Mayıs Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Türk Dili ve Edebiyatı Ana Bilim Dalı Yüksek Lisans Tezi, Samsun.
ŞEN S. (2017) Eski Türkçenin Deyim Varlığı. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
ŞENTÜRK N. (2020) İstiâre ve Belâgat İlmi’ndeki Yeri. Erciyes Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Temel İslam Bilimleri Ana Bilim Dalı Arap Dili ve Belagatı Bilim Dalı Doktora Tezi, Kayseri.
TDK(1949) Dilbilim Terimleri Sözlüğü. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
TDK (1988) Türkçe Sözlük K-Z Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
TEKİN Ş. (1992) Eski Türkçe. Türk Dünyası El Kitabı Dil-Kültür-San’at içinde, 2. Cilt, ss. 69-119, Ankara: Türk Kültürünü Araştırma Enstitüsü.
TEKİN Ş. (1962) Uygurlarda Sevab Tevcihi Âdeti ve İslâmlıktaki Mevlid Duâsı. İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Türk Dili ve Edebiyatı Dergisi, XII, 233-245.
TOGAN A.Z.V. (1981) Umumî Türk Tarihine Giriş. İstanbul: Enderun Kitabevi.
TOKYÜREK H. (2011) Eski Uygur Türkçesinde Budizm ve Manihaizm Terimler. Erciyes Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Türk Dili ve Edebiyatı Ana Bilim Dalı Doktora Tezi. Kayseri.
TOKYÜREK H., PEKACAR Ç. (2014) Eski Türkçeden Günümüzde Eksiz Ad Tamlaması Meselesi. Dil Araştırmaları, 15, 9-38.
TOPALOĞLU A. (1989) Dilbilgisi Terimleri Sözlüğü. İstanbul: Ötüken Yayınları.
TURAN A. S. (2000) Türkiye Türkçesinde Deyimler Üzerine Bir Dil İncelemesi. Fırat Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Türk Dili ve Edebiyatı Ana Bilim Dalı, Elazığ.
VARDAR B. (1988) Açıklamalı Dilbilim Terimleri Sözlüğü. İstanbul: ABC Kitabevi.
WILKENS J. (2021) Handwörterbuch des Altuigurischen Altuigurisch-Deutsch-Türkisch Eski Uygurcanın El Sözlüğü Eski Uygurca-Almanca-Türkçe. Berlin: Universitätsverlag Göttingen.
YAYLAGÜL Ö. (2006) DìvÀnü LûgÀti’t-Türk’teki Ad Aktarmalı (Metonymic) Yapılar. Modern Türklük Araştırmaları Dergisi, 3(1), 77-88.
YILDIZ H. (2013) Eski Uygurca Dışastvustık’ta İkilemeler Üzerine Notlar. Bengü Beläk. Ahmet Bican Ercilasun Armağanı içinde, Ed. B. GÜL, ss. 465-482, Ankara: TKAE Yayınları.
YILDIZ S. B. (2019) Eski Uygurca Maitrisimit’te İkilemeler (Kumul Nüshası). Beykent Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Türk Dili ve Edebiyatı Ana Bilim Dalı Türk Dili ve Edebiyatı Bilim Dalı, İstanbul.
ZEYNALOV F. (1993) Türk Lehçelerinin Karşılaştırmalı Dilbilgisi. Akt. Y. GEDİKLİ, İstanbul: Cem Yayınları.
|
https://orcid.org/0000-0002-5575-8615 