|
The Ellipsis of Sentence Elements in the Tonyukuk Monument
YILMAZ Hilal
JMTS, C. Eralp Alışık Memorial Issue . I, 2023, 20(3): 590-614; DOI: 10.58785/MTAD.20.2023.3.36
Published online: 25 October 2023
Article (PDF 2,1 MB)
ÖZET
Türk Runik harfli metinlerden biri olan Tonyukuk Abidesi, 8. yüzyılda bugünkü Moğolistan’ın başkenti Ulan Batur’a yakın bir bölgede Tonyukuk’un bizzat kendisi tarafından yazdırılmış bir abidedir. Orhun Abideleri arasında yer alan ve II. Köktürk Kağanlığı’na dair önemli gelişmeleri aktaran bu abide, barındırdığı bazı özellikler dolayısıyla Bilge Kağan ve Kül Tigin abidelerinden ayrılmaktadır.
Eksiltim, bir metinde bir sesin, kelimenin, kelime grubunun, cümle ögelerinin eksiltilmesi; anlatılmak istenenin bu yapılar olmadan anlatılmasıdır. Dil kuralları çerçevesinde sözlü ve yazılı metinlerde sıkça kullanılan eksiltim; az sözle çok şey anlatma, vurgu, hız ve ifade yoğunluğu gibi çeşitli sebeplerle yapılmaktadır. Bir metinde eksiltim yapılırken metnin anlam bütünlüğünün bozulmaması gerekmektedir.
Her dil gibi Türkçede de eksiltim sıkça kullanılan bir yapıdır. Bu çalışmada Türkçenin ilk yazılı metinlerinden biri olan Tonyukuk Abidesi’ndeki cümle ögeleri eksiltimlerinin ortaya konulması ve bu yolla eksiltimin Eski Türkçe metinlerinde hangi şekillerde ortaya çıktığının gösterilmesi hedeflenmiştir. Bu doğrultuda Tonyukuk Abidesi’ndeki cümleler; yüklem, özne, nesne, yer tamlayıcı ve zarf tümleci eksiltimleri açısından incelenirken cümlelerde eksiltilen ögeler köşeli parantez içerisinde ve kalınlaştırılmış olarak verilmiştir. Türk dili tarihi için önemli bir yere sahip olan Tonyukuk Abidesi’ndeki cümlelerin, cümle ögelerinin eksiltilmesi açısından incelenmesiyle Tonyukuk Abidesi’nin okunma ve anlamlandırılma çalışmalarına katkıda bulunulacağı düşünülmektedir.
ANAHTAR SÖZCÜKLER
Orhun Abideleri, Tonyukuk Abidesi, söz dizimi, eksiltim
ABSTRACT
Tonyukuk monument, one of the texts with Turkish Runic letters, is a monument written by Tonyukuk himself in the 8th century in a region close to Ulan Bator, the capital of today’s Mongolia. As one of the Orkhon Monuments, this monument, which conveys the important developments regarding the II Kokturk Khanate, differs from the Bilge Kagan and Kul Tigin monuments due to the distinctive features it has.
Ellipsis is the deletion of a sound, word, phrase, or sentence element in a text, and it entails telling what is meant to be told without these structures. Ellipsis, which is frequently used in oral and written texts within the framework of language rules, is utilized for various reasons such as telling a lot with few words, emphasis, speed, and intensity of expression. The use of an ellipsis in a text should not disturb the semantic integrity of the text.
As in every other language, ellipsis is a frequently used structure in modern Turkish prose. This study aims to reveal the ellipsis in the sentence element in the Tonyukuk monument, which is one of the first written texts of Turkish, and thus, to show in which ways the ellipsis arose in the Old Turkish texts. In this direction, the sentences in the Tonyukuk monument are while the predicate, subject, object, place complement, and adverbial complement are examined in terms of ellipsis, the missing items in the sentences are given in square brackets and in bold. It is thought that examining the sentences in the Tonyukuk monument, which has an important place in the history of the Turkish language, in terms of the ellipsis of sentence elements, it is thought that it will contribute to the studies of reading and interpreting the Tonyukuk monument.
KEY WORDS
Orkhon Monuments, Tonyukuk Monument, syntax, ellipsis.
KAYNAKLAR / BIBLIOGRAPHY
AKAR A. (2020) Tonyukuk Yazıtının Dili Üzerine. Bilge Tonyukuk Yazıtı’nın Dikilişinin 1300. Yılı UNESCO 2020 Bilge Tonyukuk Yılı Anısına Tonyukuk Kitabı, Haz. K. YILDIRIM, İstanbul: Türk Ocağı Yayınları.
AKSAN D. (2015) En Eski Türkçenin İzlerinde. Ankara: Bilgi Yayınevi.
ALYILMAZ C. (1994) Orhun Yazıtlarının Söz Dizimi. Atatürk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yayımlanmamış Doktora Tezi.
ALYILMAZ C. (2000) Bilge Tonyukuk Yazıtları Üzerine Birkaç Düzeltme. Türk Dili Araştırmaları Yıllığı Belleten, 11-18.
BEAUGRANDE R. A., DRESSLER W. U. (1981) Introduction to Text Linguistics. London: Longman.
CAFEROĞLU A. (2015) Türk Dili Tarihi I- II. Ankara: Altınordu Yayınları.
ÇAKIR U. (2007) Türkiye Türkçesinde Kalıplaşmış Eksiltili Yapılar. Erciyes Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi.
DAĞTEKİN A. (2022) Yeni Uygur Türkçesinde Eksiltili Yapılar. Nevşehir Hacı Bektaş Veli Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi.
ERDEM UÇAR F. M. (2017) Çağatay Şairi Atâyî’nin Divanında Eksiltili Yapılar. TÜRÜK Uluslararası Dil, Edebiyat ve Halkbilimi Araştırmaları Dergisi, S. 11, 291-310.
ERGİN M. (2016) Orhun Abideleri. İstanbul: Boğaziçi Yayınları.
ERGİN M. (2019) Türk Dil Bilgisi. İstanbul: Boğaziçi Yayınları.
GEMALMAZ E. (1996) Stt’nde İşaretsiz (/.∅./) Görev Ögeleri Üzerine. Atatürk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Dergisi, S. 6, 1- 4.
GÜNAY D. (2007) Metin Bilgisi. İstanbul: Multilingual Yayınları.
HALLİDAY M. A. K., HASAN R. (1976) Cohesion in English. London: Longman.
HUNUTLU Ü. (2019) Atebetü’l- Hakâyık’ta Eksiltili Yapılar. MANAS Sosyal Araştırmalar Dergisi, C. 8, S. 1, 785- 809.
HUNUTLU Ü. (2022) Köktürk Harfli Yazıtlarda Fiilimsi Eksiltileri. Teke Uluslararası Türkçe Edebiyat Kültür Eğitim Dergisi, S. 11, 1364- 1385.
KARAAĞAÇ G. (2013) Dil Bilimi Terimleri Sözlüğü. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
KARAHAN L. (2014) Türkçede Söz Dizimi. Ankara: Akçağ Yayınları.
KORKMAZ Z. (2003) Gramer Terimleri Sözlüğü. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
KÜLTÜRAL Z. (2018) Türkiye Türkçesi Cümle Bilgisi. Konya: Palet Yayınları.
MERT O. (2008) Orhun Yazıtlarında Kullanılan İşaretsiz (/.∅./) Görev Ögeleri. Atatürk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Dergisi, C. 15, S. 38, 1- 20.
SUBAŞI UZUN L. (1995) Orhon Yazıtlarının Metindilbilimisel Yapısı. Ankara: Simurg Yayınları.
TEKİN T. (1994) Tunyukuk Yazıtı. Ankara: Simurg Yayınları.
ÜSTÜNOVA K. (2020) Türkiye Türkçesinde Yapı Kavramı ve Söz Dizimi İncelemeleri. Bursa: Sentez Yayıncılık.
YILDIZ H. (2020). Azerbaycan Türkçesi Atasözlerinde Eksilti. Gazi Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi.
|
