Eski Uygur Türkçesi Çay kıl- / Çay bir- Deyimleri ve Günümüzdeki İzleri Üzerine
YUNUSOĞLU KEMAL, Mağfiret
MTAD, C. Eralp Alışık Anısına . II, 2023, 20(4): 742-755; DOI: 10.58785/MTAD.20.2023.4.47
E-yayın Tarihi: 15 Nisan 2024
Makale (PDF 8,7 MB)

On the Old Uyghur Turkish Idioms Çay kıl- / Çay bir- and Their Traces Today
KEMAL YUNUSOĞLU, Mağfiret
JMTS, C. Eralp Alışık Memorial Issue . II, 2023, 20(4): 742-755; DOI: 10.58785/MTAD.20.2023.4.47
Published online: 15 April 2024
Article (PDF 8,7 MB)

ÖZET
Türkçe pek çok lehçesi olan bir dildir. Tarihî süreç içerisinde Türkçenin Doğu, Batı ve Kuzey lehçeleri arasında farklı coğrafya ve farklı komşu kültürlerden kaynaklanan bazı farklılıklar meydana gelmiştir. Bu farklılıklar söz konusu lehçelere kendilerine has birtakım özellikler yüklemiştir. Doğu Lehçesinin en tipik ve önemli temsilcisi olan Uygur Türkçesi, ilk Türkçe yazılı metinler ortaya çıktığından günümüze kadar olan süreçte, Türkçenin kesintisiz yazı diline sahip eski bir kolunu temsil ediyor. Eski Uygur dönemine ait zengin literatür Türk kültürünün, özellikle Türk dilinin ve lehçelerinin söz varlığı ve dilbilgisi konularındaki araştırmalarda başvuru kaynağıdır. Bu çalışmada, Türkçenin zenginliğini ve ifade gücünü ortaya koyan deyimlerin araştırılmasına katkı sunma amacıyla, Eski Uygurca kaynaklarda görülen, “yemek vermek; ziyafet vermek” anlamında kullanılan çay bir-/çay kıl-deyimi ve onun günümüz Uygur Türkçesindeki izleri ile anlamındaki semantik gelişmeler üzerinde durulacaktır.

ANAHTAR SÖZCÜKLER
Eski Uygur Türkçesi, Çağdaş Uygur Türkçesi, Budist çevresi metinler, deyimler, çay kılmak, çay birmek (çay vermek)

ABSTRACT
Turkish language form avast group with many dialects. Throughout history, some differences emerged among Eastern, Western, and Northern dialects due to variations in geography and neighboring cultures, leading to distinct characteristics for different dialects and language groups. Uyghur Turkish, the most typical and significant representative of the Eastern dialect, represents an old branch of the Turkish language with a continuous written tradition from the time of the earliest Turkish written texts to the present. The rich literature from the Old Uyghur epoch serves as a source of reference for research on Turkish culture, especially on the vocabulary and grammar of Turkish language and its dialects. This report aims to contribute to studying idioms that showcase language's richness and expressive power. It will focus on the examination of the çay bir-/çay kıl- idiom found in Old Uyghur sources, which means "to host a meal; to host a feast," and the traces in modern Uyghur Turkish with its semantic developments.

KEY WORDS
Old Uyghur Turkish, Modern Uyghur Turkish, Buddhist Uyghur texts, idiom, çay kılmak, çay birmek (çay vermek)

KAYNAKLAR / BIBLIOGRAPHY

AKSAN D. (2000) En Eski Türkçenin İzlerinde. İstanbul: Simurg 46, Dil ve Edebiyat 7.
AKSOY Ö. A. (1988) Atasözleri ve Deyimler Sözlüğü, C:2., İstanbul: İnkilap Kitapevi Yayınları.
ALYILMAZ C. (2003) Türkçede Fiil Deyimleri ve Öğretimi Üzerine. Türk Dili 620, 148-156, Ankara: TDK Yayınları.
ARAT R.R. (1965) Eski Türk Şiiri. Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları.
ARIZ E. (2016) Çayning Uygurlar Arasığa Deslepki Çağlardiki Tarkılışı ve Çayhorluk Adetimizning Şekillinişi (Çayın Uygurlar Arasında Eski Dönemlerde Yayılması ve Çay İçiciliğimizin Şekillenmesi). Xinjang İctimai Fenler Tatkıkatı (Sincan Sosyal Bilimler Araştırmaları Dergisi). 2016/4. ss: 53–61. Urumçi.
AYDEMİR H. (2013) Die alttürkische Xuanzang-Biographie IX. Nach der Handschrift von Paris. Peking und St.Petersburg sowie nach dem Trankript von Annemarie v.Gabain ediert. übersetzt und kommentiert, Otto Harrassowitz. (HT9)
BAĞDAX Minberi, (2015) 11.Qetimliq İlim Çayı: Tragediyening Tuğuluşı (11. İlim Çayı: Trajedinin Doğuşu, https://uyghur-archive.com/bagdax/bbs/yengi/thread27781.html (8.10.2023)
BARUTCU-ÖZÖNDER F. S. (2002) Eski Türklerde Dil ve Edebiyat. Türkler Ansiklopedisi içinde, C. 3, ss. 485-501, Ankara: Yeni Türkiye Yayınları.
ERCİLASUN A.B. (2004) Başlangıçtan Günümüze Türk Dili Tarihi. Ankara: Akçağ Yayınları.
ERDAL M. (1991) Old Turkic Word Formation. A functional approach to the lexicon. I-II (Turcologica 7). Otto Harrassowitz Wiesbaden (OTWF)
GILES H. A. (1912) A Chinese-English Dictionary. Shanghai-London. (G)
HUİ L. Datang daci'ensi Sanzang Fashi zhuan 大唐大慈恩寺三藏法師傳, http://tripitaka.cbeta.org/T50n2053 (25.05.2023) (T)
KEMAL M. (2004) Buddhist Türkçe Eserlerde Deyimler. V. Uluslararası Türk Dil Kurultayı Bildirileri II (20-26 Eylül 2004), 855/II, 1793-1808, Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
KEMAL-YUNUSOĞLU M. (2012) Uygurca-Çince İdikut Sözlüğü. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları. (İS)
KEMAL-YUNUSOĞLU M. (2022) Şingko Şeli Tutung’un Tercüme Üslubu. Beşbalıklı Şingko Şeli Tutung Anısına Uluslararası Eski Uygurca Araştırmaları Çalıştayı Bildirileri. 143-153, Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
KEMAL-YUNUSOĞLU M. (2016) Budist Türk Çevresi Eserlerde Metaforlar. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
Kolektif (1957) Yü-Zhi Wu-T’i-Ch’ing-Wen-Chien. c:II, Pekin: Merkezi Milletler Üniversitesi Yayınevi. (WT)
Kolektif (1991) Hazırkı Zaman Uyghur Tilining İzahlik Lugati. c:2, Urumçi: Sincan Halk Yayınevi. (UTİL)
Kolektif (1995) Ci-yüan (Çince Etimoloji Sözlüğü). Pekin: Shangwu Yinshuguan.
MATHEWS R.H. (1975) Mathews’ Chinese-English Dictionary. Cambridge: Harvard University Press. (Math.)
MEJİT Q. ve JELİL, A. (2013) Weiwuerzu nei Hudong yu Shehui Ziben de Weishi (Günümüz Uygurlarında Etkileşim ve Sosyal Sermayenin Korunması). Minzu Yanjiu Wenji dergisi içinde, ss. 184-192. Pekin: Minzu Üniversitesi Yayınevi.
NADELYAEV V.M.; NASILOV, D.M.; TENIŞEV, E.R.; ŞÇERBAK, A.M. (1969) Drevnetyurskiy slovar. Leningrad.
RÖHRBORN K. (1996) Die alttürkische Xuanzang-Biographie VIII. nach der Handschrift von Leningrad, Paris und Peking sowie nach den Transkript von A.v. Gabain, hrsg., über., und komm. Otto Harrassowitz Verlag. Wiesbaden. (HT8)
ÖGER A. (2014) Uygur ‘kök meşrebi’ Üzerine Bir Değerlendirme. Uluslararası Uygur Araştırmaları Dergisi Sayı: 4, 71-88. (https://dergipark.org.tr/tr/pub/uygur/issue/30036/324332, son erişim tarihi 25.6.2023)
ÖZBAY B. (2014) Huastuanift Manihaist Uygurların Tövbe Duası. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
SHOGAITO M. (2003) Uighur Influence on Indian words in Mongolian Buddhist Texts. Indien und Zentralasien: Sprach-und kulturkontakt;Vorträge des Göttinger Symposiums vom 7. bis 10. Mai 2001içinde (S. BRETFELD and J. WILKENS), ss.119-143, Wiesbaden: Harrossowitz Verlag.
SOOTHILL W. E. ve L. HODOUS (1937) A Dictionary of Chinese Buddhist Terms. London. (SH)
ŞEN S. (2017) Eski Türkçenin Deyim Varlığı. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
TEKİN Ş. (1988) Altun Yaruk’un Çincesinin Almancaya Tercümesi Dolayısıyla. Türk Dili Araştırmaları Yıllığı Belleten 1959 (2. baskı). 293-306, Ankara: TDK Yayını.
TEKİN T. (1957a) Köktürk Yazıtlarındaki Deyimler Üzerine I. Türk Dili. 6 (67), 372-374. Ankara: TDK Yayınları.
TEKİN T. (1957b) Köktürk Yazıtlarındaki Deyimler Üzerine II. Türk Dili. 7(68), 423-426. Ankara: TDK Yayınları.
TEKİN T. ve M. ÖLMEZ (2003) Türk Dilleri. İstanbul: Yıldız Dil ve Edebiyat 2.
TEZCAN S. (1974) Das uigurische Insadi-Sūtra, Berlin: Akademie der Wissenschaften der DDR. Zentralinstitut für Alte Geschichte und Archäologie. Schriften zur Geschichte und Kultur des Alten Orients. 6, Berliner Turfantexte 3.
TEZCAN S. (1975) Eski Uygurca Hsüan-Tsang Biyografisi X. bölüm. Ankara (Yayımlanmamış Doçentlik tezi). (TezcanHT)
TURSUN N. (1996) Moskova Hayalleri—“Uyghur Navayhanesideki Çüşlük Çay”. Tengritağ Dergisi. 1996 (2), ss. 59-71, Urumçı.
YİTİK A. İ. “oruç”: Türk Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi.https://islamsnsiklopedisi.org.tr/oruc#1 (18.08.2023).
WILKENS J. (2021) Handwörterbuch Des Altuigurischen Altuigurisch - Deutsch - Türkisch—Eski Uygurcanın El Sözlüğü - Eski Uygurca - Almanca - Türkçe. Göttingen: Universitätverlag Göttingen.
ZIEME P. (1985) Buddhistische Stabreimdichtungen der Uiguren. Berlin. (BT XIII)
ZIEME P. (1990) Xuanzang Biographie und das Xiyuji in altturkischer Überlieferung. Buddistische Erzählliteratur und Hagiographie in türkischer Überlieferung içinde (J.P.Laut und K.Röhrborn), ss. 75-107, Tafel 5-XXI, Wiesbaden.
ZIEME P. (2005) Bolalım bäg yutuz—Ein buddhistisches stabreimgedicht aus Toyok. Şinası Tekin’ın Anısına—Uygurlardan Osmanlıya içinde (Haz. Günay KUT, F. Büyükkarcı YILMAZ), ss. 732-737, İstanbul: Simurg Yayınları.