|
Be?gü il tutmak ''to hold the Eternal State''
ÖZÖNDER, F. Sema Barutcu
JMTS, 2024, 21(4): 655-698; DOI: 10.58785/MTAD.21.2024.4.29
Published online: 3 February 2025
Article (PDF 999 KB)
ÖZET
630 yılında Birinci Türk Kağanlığı'nın yıkılmasından sonra Kök Türk Devleti'nin merkezi olan Doğu Türk egemenlik alanı Tang Çin'inin (618-906) yönetimine girdi. Türk beyleri Türk unvanlarından vazgeçerek 50 yıl T'ang'a hizmet ettiler. T'ang, Türkleri asimile etmeye çalıştı. Türk ırkı yok olmaya yüz tutmuştu. Sonunda bu Çin esaretini şiddetle sorguladılar. Örgütlenmeden birkaç kez isyan ettiler, bu yüzden her seferinde başarısız oldular. 682 yılında İl Teriş'i kağan seçtiler, örgütlendiler ve İl Teriş'in önderliğinde tekrar isyan ettiler. İl Teriş, bağımsız Türk Devleti'ni yeniden kurdu. Kül Tegin ve Bilge Kağan yazıtları ile Tonyukuk yazıtı, bu esaret dönemini, neden Çin'e bağımlı hâle geldiklerini ve nasıl tekrar bağımsız bir ulus ve devlet olabildiklerini keskin ve güçlü bir uslûpla anlatır. Bu yönüyle Kök Türk Yazıtları aynı zamanda Türklerin bağımsız 'Sonsuz Devlet' (be?gü il) ülküsünü anlatan en önemli birincil kaynak belgelerdir. Makalede Türklerin 'sonsuz devlet' ülküsüne dair yazıtların söz varlığından seçilmiş birkaç ifade üzerinde durulmaktadır.
ANAHTAR SÖZCÜKLER
be?gü il 'sonsuz devlet', be?gü il tut- 'sonsuz devlet tutmak', Türk Kağanlığı'nın ikinci dönemi - yeniden bağımsız devlet olma, İl Teriş Kağan, Kök Türk Yazıtları
ABSTRACT
After the collapse of the First Türk Kaganate in 630, the Eastern Türk realm, which was the center of the Kök Türk State, came under the rule of T'ang China (618-906). The Türk lords gave up their Türk titles and served T'ang for 50 years. T'ang tried to assimilate the Türks. The Türk race was about to disappear. Finally, they strongly questioned this Chinese captivity. They rebelled several times without organizing, so they failed each time. In 682, they elected Il Teriš as the kagan, organized and rebelled again under the leadership of Il Teriš. Il Teriš re-established the independent Türk State. The Kül Tegin and Bilge Kagan inscriptions and the Tonyukuk Inscription describe this time of captivity, why they became dependent on China and how they were able to become an independent nation and state again in a sharp and powerful style. In this respect, the Kök Türk Inscriptions are also the most important primary source documents that describe the Turks' ideal of an independent 'Eternal State' (be?gü il). In the article, a few phrases selected from the vocabulary of the inscriptions regarding the Turks' ideal of an 'eternal state' has been considered.
KEY WORDS
be?gü il 'eternal state', be?gü il tut- 'to hold the Eternal State', The second Türk Kaganate period - being the independent state again, Il Teriš Kagan, Kök Türk Inscriptions
KAYNAKLAR / BIBLIOGRAPHY
AKSAN, D. (1990) Göktürk Yazıtlarında Söz Sanatları ve Güçlü Anlatım Yolları. Türk Dili Araştırmaları Yıllığı - Belleten, 38 (1990), 1-12.
ALYILMAZ, C. (2005) Orhun Yazıtlarının Bugünkü Durumu. Ankara: Kurmay Yayınları.
ARAT R. R. (1979) Kutadgu Bilig I: Metin. Ankara : Türk Dil Kurumu Yayınları.
ARAT R. R. (1974) Kutadgu Bilig II Çeviri. Ankara : Türk Tarih Kurumu Yayınları.
ARTAMONOV, M. İ. (2004) Hazar Tarihi. Türkler, Yahudiler, Ruslar. Çeviren: D. Ahsen BATUR, İstanbul: Selenge Yayınları.
ATWOOD, Ch. P. (2015) Administrative Origins of Mongolia’s ‘Tribal’ Vocabulary. Eurasia: Statum et Legem, 1(4), 7-45. [Department of East Asian Languages and Civilizations. 13, URL: https://repository.upenn.edu/ealc/13]
BANG, W. ve G. R. ARAT (1936) Oğuz Kağan Destanı. İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Türk Dili Semineri Neşriyatından, İstanbul: Burhaneddin Basımevi.
BARUTCU, S. (1982) Çankırı Folklorunda Yaşayan Şamanizm Unsurları Üzerine Görüşler: Eski Türk İnanç Sisteminde Ağaç Kültü ve Çankırı'daki İzleri. Türk Dünyası Araştırmaları, Cilt 16 (Şubat 1982), 155-162.
BARUTCU ÖZÖNDER, F. S. (1996) Te?ri Teg Te?ride Bolmış Türük Bilge Kagan ve Te?ri Teg Te?ri Yaratmış Türük Bilge Kagan İbareleri Üzerine. Türk Kültürü Araştırmaları XXXII/1-2 1994, Prof.Dr. Zeynep Kormaz Armağanı, Ankara: Türk Kültürünü Araştırma Enstitüsü, 89-100.
BARUTCU ÖZÖNDER, F. S. (1999) "Türk"ler Ne Zaman Bir "Millet" İdi? I. Ortak Bir Köken Mitleri Vardı: Bir "Dişi-kurt"tan Türemişlerdi. KÖK Araştırmalar: KÖK Sosyal ve Stratejik Araştırmalar Dergisi, Cilt I, Sayı 2, (Güz 1999), 65- 92.
BERTA, Á. (2004) Szavamait jól halljátok ... A türk és ujgur rovásírásos emlékek kritikai kiadása. Szeged: Jatepress.
BOMBACI, A. (1970) On the ancient Turkic title Eltäbär. Proceedings of the IXth Meeting of the Permanent International Altaistic Conference, Ravello (26–30 september 1966), (Istituto Universitario Orientale, Seminario di Turcologia), Naples, 1-66.
CÄMR?Sİ, Ä. Ä. (1402/2023) Ferheng-i Lu??t ve I??ıl???t-i ?alac? - F?ris?-i Cemr?s? / Xäläci - Farsi Cämrasi Sözlükü. Tahran: Endişe-i Nev.
CLAUSON, G. (1957) The Ongin Incription. Journal of The Royal Asiatic Society of Great Britain and Ireland, Volume 89, Issue 3/4 (October 1957), 177-192.
CLAUSON Sir G. (1972) An Etymological Dictionary of Pre-Thirteenth-Century Turkish. Oxford University Press.
CZEGLÉDY, K. (1951) Yıltavar unvanı. Türkiyat Mecmuası, IX (1941-1946), İstanbul, 179-187.
DANKOFF R. (1983) Y?suf Kha?? ??jib, Wisdom of Royal Glory (Kutadgu Bilig), A Turko-Islamic Mirror for Princes. Chicago and London: The University of Chicago Press.
DEMİRBİLEK, S. (2016) Orhon Yazıtlarında Geçen t(e)?ri töp(ü)sinte tut(u)p yüg(e)rü kötürm(i)ş İbaresi Üzerine. Dede Korkut Uluslararası Türk Dili ve Edebiyatı Araştırmaları Dergisi, Aralık, 11, 47-52.
DOBROVITS, M. (2001) Ongin yazıtını tahlile bir deneme. Türk Dili Araştırmaları Yıllığı Belleten 2000, 147-150.
DOERFER G. (1963, 1965) Türkische und mongolische Elemente im Neupersischen im unter besonderer Berücksichtigung älterer neupersischer Geschichtsquellen, vor allem der Mongolen- und Timuridenzeit. Band 1: Mongolische Elemente im Neupersischen; Band 2: Türkische Elemente im Neupersischen, alif bis t?. Wiesbaden: Franz Steiner.
DOERFER, G., S. TEZCAN (1980) Wörterbuch des chaladsch (Dialekt von Xarrab). Bibliotheca Orientalis Hungarica, XXVI, Budapest: Akadémiai Kiadó.
ERCİLASUN A. B. ve Z. AKKOYUNLU (2014) Kâşgarlı Mahmud Dîvânu Lugâti't-Türk. Giriş - Metin - Çeviri - Notlar - Dizin. Ankara: TDK Yayınları.
EKREM, E. (2008) Baz Kağan Meselesi. Modern Türklük Araştırmaları Dergisi, Cilt 5, Sayı 1 (Mart 2008), 47-64.
ERDAL, M. (1991) Old Turkic Word Formation. A Functional Approach to the Lexicon. Turcologica 7, Wiesbaden: Harrassowitz.
ERDAL, M. (2011) A Grammar of Old Turkic. Leiden: Brill.
ERDAL, M. (2011) Ongin Yazıtı. İngilizceden çeviren: S. TEZCAN, Orhon Yazıtlarının Bulunuşundan 120 Yıl Sonra Türklük Bilimi ve 21. Yüzyıl Uluslararası Türkiyat Araştırmaları Sempozyumu, 26-29 Mayıs 2010, Bildiriler Kitabı içinde, Ed.: Ü. ÇELİK ŞAVK, 1. Cilt, Ankara, 363-372.
ERDAL, M. (2016) Helitbär and some other early Turkic names and titles. Turkic Languages, Volume 20, Issue 2, 170-178.
EREN, H. (1999) Türk Dilinin Etimolojik Sözlüğü. Ankara: Türk Dil Kurumu.
EROĞLU, E. F. (2020) Obo Kültü ve Muğla Meke Köyü Oboları. Bayterek Uluslararası Akademik Araştırmalar Dergisi, 3(2), 46-73.
ESİN, E. (1972) “KÜN-AY“ (Ay Yıldız Motifinin Proto-Türk Devrinden Hakanlılara Kadar İkonografisi). VII. Türk Tarih Kongresi, 25-29 Eylül 1970, I. Cilt, Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları, 313-359+ IX Levha.
ESİN, E. (2004) Kün-Ay Ay Yıldız Motifinin Proto-Türk Devrinden Hakanlılara Kadar İkonografisi. Orta Asya'dan Osmanlı'ya Türk Sanatında İkonografik Motifler içinde, Yayıma Haz.: E. KOCABIYIK, İstanbul: Kabalcı Yayınevi, 59-112.
HAENISCH, E. (1937) Mang?ol un Niuca Tobca'an (Yüan-ch'ao pi-shi). Die geheime Geschichte der Mongolen aus der chinesischen Transkription (Ausgabe Ye Têh-hui) im mongolischen Wortlaut wiederhergestellt. Leibzig: Otto Harrassowitz.
İNAN, A. (1968) 'Oba', 'Obo' Sözleri Hakkında. Makaleler ve İncelemeler içinde, Türk Tarih Kurumu Yayınlarından VII. Seri - Sa. 51, Ankara: TTK Basımevi, 614-616. [Azerbaycan Yurt Bilgisi, Yıl: 2 Sayı: 21-22, 377-379, 1933].
KAFESOĞLU, İ. (1980) Eski Türk Dini. Ankara: Kültür Bakanlığı Yayınları: 367, Türk Kültürü Kaynak Eserleri Serisi: 12.
KAYA, C. (1994) Uygurca Altun Yaruk. Giriş, Metin ve Dizin. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
KIZLASOV, L.R., İ.L. KIZLASOV (1994) Sayan-Altay Türkçelerinin Yeni Runik Yazısı. Türk Dili Araştırmaları Yıllığı-Belleten 1990, 85-136.
KIZLASOV, İ. L. (1994) Runiçeskie pis'mennosti yevraziyskix stepey. Moskva: İzdatel'skaya firma "Vostoçnaya Literatura" RAN.
KLYAŞTORNIY, S.G. (1978) Naskal’nıe runiçeskie nadpisi Mongolii. Tyurkologiçeskiy sbornik 1975, İzd-vo "Nauka", 151-158.
KLYAŞTORNIY, S.G. (1985) The Tes Inscription of the Uighur Bögü Qaghan. Acta Orientalia Academiae Scientiarum Hungaricae, XXXIX/1, 137-156 (Türkçesi: Türk Kültürü Araştırmaları, Hamit Zübeyr Koşay Hatırasına Armağan, XXIV/2, 151-171).
KORMUŞİN, İ. V. (1997) Tyurkskie yeniseyskie epitafii. Tekstı i issledovaniya. Moskva: «Nauka».
KORMUŞİN, İ. V. (2008) Tyurkskie yeniseyskie epitafii. grammatika tekstologiya. Moskva: «Nauka».
KUZNETSOV, N. A. (2006) Pamyatniki drevney epigrafiki Yujnoy Sibiri (Skifskoe vremya). Kul'turı i obşçnosti skifskogo mira i antiçnosti, Sovremennıe problemı arxeologii Rossii, Tom II, 29-31.
LESSING, F. D. (2003) Moğolca-Türkçe Sözlük, 1 A-N, 2 O-C (Z). Çeviren: G. KARAAĞAÇ, Ankara: TDK Yayınları 829/1, 829/2.
MALOV, S. E. (1951) Pamyatniki drevnetyurkskoy pis'mennosti. Moskva . Leningrad: İzdatel'svo Akademii Nauk SSSR.
MALOV, S. E. (1959) Pamyatniki drevnetyurkskoy pis'mennosti v mongolii i kirgizii. Moskva . Leningrad: İzdatel'svo Akademii Nauk SSSR.
MORIYASU, T. (2008) Chronology of West Uighur Buddhism: Re-examination of the Dating of the Wallpaintings in Grünwedel’s Cave No. 8 (New: No. 18), Bezeklik. Aspects of Research into Central Asian Buddhism. In Memoriam K?gi Kudara içinde, Ed.: P. ZIEME, Turnhout (Silk Road Studies XVI), 191–227.
MULLER, A. Ch. (Ed.) Digital Dictionary of Buddhism, Dictionaries for the Study of Buddhist and East Asian Language and Thought içinde; URL: http://www.buddhism-dict.net/ddb/
ODA, J., P. ZIEME, H. UMEMURA, T. MORİYASU (1993) Nobuo Yamada Sammlung Uigurischer Kontrakte. Band 2 Textband. Osaka University Press.
?SAWA, T. (1999) Ongi Inscription. Provisional Report of Researches on Historical Sites and Inscriptions in Mongolia from 1996 to 1998 içinde, Edited by T. MORIYASU and A. OCHIR, Tokyo: The Society of Central Asian Studies Tokyo, 129-136.
?SAWA, T. (2011) Revisiting the Ongi inscription of Mongolia from the Second Turkic Qa?anate on the basis of rubbings by G. J. Ramstedt. Suomalais-Ugrilaisen Seuran Aikakauskirja/Journal de la Société Finno-Ougrienne, 93, 147-203.
ÖLMEZ, M. (2016) Ongi Yazıtı, Sorunlar ve Çözüm Önerileri. Türk Dili Araştırmaları Yıllığı Belleten, 64 (1), 43-86.
ÖNER, M. (1993) or~tor~çor” Sözleri Hakkında. Türk Dili ve Edebiyatı Araştırmaları Dergisi VII, İzmir: Ege Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Yayınları, 179-186.
PEKARSKİY, E. K. (1927) Slovar' yakutskogo yazıka. pri blijayşem uçastii pokoynıx prot. D. D. POPOVA i V. M. İONOVA, Vıpusk desyatıy, Trudı yakutskoy ekspeditsii, Snarjennoy . na sredstva İ. M. Sibirsyakova (1894-1896 gg.), Tom III. Çats' I., Leningrad.
PİLTEN, Ş. (2011) Orhon Yazıtlarında Seçmesel ve Eş Dizimsel Sınırlamalar. Orhon Yazıtlarının Bulunuşundan 120 Yıl Sonra Türklük Bilimi ve 21. Yüzyıl Uluslararası Türkiyat Araştırmaları Sempozyumu, 26-29 Mayıs 2010, Bildiriler Kitabı içinde, Ed.: Ü. ÇELİK ŞAVK, 2. Cilt, Ankara, 669-680.
POPPE, N. (1987) Introduction to Mongolian Comparative Studies. Helsinki: Suomalais-Ugrilainen Seura.
de RACHEWILTZ, I. (1972) Index To The Secret History of the Mongols. Bloomington: Indiana University.
de RACHEWILTZ, I. (2004) The Secret History of the Mongols. A Mongolian Epic Chronicle of the Thirteenth Century. Translated with a historical and philological commentary by Igor de RACHEWILTZ. Brill’s Inner Asian Library7/1–2, Leiden– Boston: Brill.
RADLOFF‚ W. (1895) Die Alttürkischen der Mongolei. St.-Petersburg.
RAMSTEDT, G.J. (1922-1923) Zwei uigurische Runenschriften in der Nord-Mongolei. Journal de la Société Finno-Ougrienne, 39, 3-34.
RINÇEN, E. (1968) Les Dessigns pictographique et les Inscriptions sur les rochers et sur les steles en Mongolie. Ulaanbaatar.
ROUX, J.-P. (1998) Türklerin ve Moğolların Eski Dini. Çeviren: A. KAZANCIGİL, 2. Baskı, İstanbul: İşaret Yayınları.
RÖHRBORN, K. (1977-1998) Uigurisches Wörterbuch. Sprachmaterial der vorislamischen türkischen Texte aus Zentralasien, Lieferung 1-6. Wiesbaden: Franz Steiner Verlag.
RYBATZKI, V. (2000) Titles of Türk and Uigur Rulers in the Old Turkic Inscriptions. Central Asiatic Journal, Vol. 44, No. 2, 205-292.
SAĞLIK, G. S. (2007) Türk Dilinde Yön Gösteren Karşıtlıklar: AŞAĞI:YUKARI Sözcükleri. Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Çağdaş Türk Lehçeleri ve Edebiyatları Anabilim Dalı, Doktora Tezi, Danışman: Prof.Dr. F. S. Barutcu ÖZÖNDER, Ankara.
SER-ODJAV, N. (1958) Şine oldson türeg biçeesiyn tuxay. Ulaanbaatar.
SER-ODJAV, N. (1960) Şine oldson türeg biçeesiyn tuxay [Yeni bulunmuş bir Türkçe yazıt hakkında]. Studia Archeologica, Institut Historiae Comiteti Scientiarum et Educationis Altae Reipublicae Populici Mongolici, Tomus I Fasc. 7, Ulaanbaatar, 1-14.
SER-ODJAV, N. (1977) Mongolın Ertniy Tüüx. (Arxeologiyn Nayruulal). Ulaanbaatar.
SMITH, A. D. (1994) Millî Kimlik. Çeviren: B. S. ŞENER, İstanbul: İletişim Yayınları.
STAROSTIN, S., A. DYBO, O. MUDRAK (2003) Etymological dictionary of the Altaic languages. with ass. of I. GRUNTOV and V. GLUMOV, Leiden: Brill.
TEKİN, T. (1968) A Grammar of Orkhon Turkic. The Hague.
TEKİN, T. (1988a) Orhon Yazıtları. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
TEKİN‚ T. (1988b) Nine Notes on the Tes Inscription. Acta Orientalia Academiae Scientiarum Hungaricae, XLII (1)‚ 111-118.
TEKİN, T. (1994a) Tunyukuk Yazıtı. Ankara: Simurg.
TEKİN, T. (1994b) Türk Dillerinde Önseste y- Türemesi. Türk Dilleri Araştırmaları, 4, 51-66.
TEKİN, T. (2003) Orhon Türkçesi Grameri. İstanbul: Türk Dilleri Araştırmaları Dizisi: 9.
TEMİR, A. (1948) Mang?ol-un Niuça Tobça'an (Yüan-ch'ao pi-shi). Moğolların Gizli Tarihi (Yazılışı: 1240) I Tercüme. Türk Tarih Kurumu Yayınlarından II. Seri, Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi.
TEZCAN, S. (2010) Orhan Gazi'nin Adı Üzerine. Türkçenin Yükseliş Çağında Bursa'da Dil Kültür ve Edebiyat Bilgi Şöleni 4-5 Haziran 2010, Ed.: H. ŞAHİN, Bursa, 28-36. URL: https://www.academia.edu/12508337/ORHAN_GAZ%C4%B0_N%C4%B0N_ADI_%C3%9CZER%C4%B0NE
THACKSTON, W. M. (1998) Rashiduddin Fazlullah's Jami?u?t-tawarikh: Compendium of Chronicles A History of the Mongols Part One. English Translation & Annotation by W. M. THACKSTON, Sources of Oriental Languages and Literatures 45 Edited by Ş. TEKİN & G. A. TEKİN, Central Asian Sources IV, Harvard University Department of Near Easter Languages and Civilizations.
TIESHAN, Zh. and P. ZIEME (2011) A Memorandum about The King of The "On Uygur" and his Realm. Acta Orientalia Academiae Scientiarum Hungaricae, Vol. 64, No. 2 (June 2011), 129-159.
TUGUŞEVA, A. Yu. (2008) Tyurkskie runiçeskie pis'mennıe pamyatniki iz Mongolii. Moskva: İNSAN.
Türk Dil Kurumu (1974) Türkiye'de Halk Ağzından Derleme Sözlüğü. VII, H-İ. Türk Dil Kurumu Yayınları, Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi.
Türk Dil Kurumu (1979) Türkiye'de Halk Ağzından Derleme Sözlüğü. XI, U-Z. Türk Dil Kurumu Yayınları, Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi.
VASİL'EV, D. (1983) Korpus tyurkskih runiçeskih pamyatnikov basseyna Yeniseya. Leningrad.
WILKENS, J. (2020) Sacred Space in Uyghur Buddhism. Buddhism in Central Asia I Patronage, Legitimation, Sacred Space, and Pilgrimage, ed.: C. MEINERT and H. H. SØRENSEN, Leiden | Boston : Brill, 189-203.
WILKENS, J. (2021) Handwörterbuch des Altuigurichen. Altuigurisch - Deutcsh - Türkçe. Universitätsverlag Göttingen.
YAYLAGÜL, Ö. (2005) Türk Runik Harfli Metinlerde Mental Fiiller. Modern Türklük Araştırmaları Dergisi (2005), 2(1), 17-51.
YILDIRIM, D. (1991) Köktürk Çağında Tanrı mı, Tanrılar mı Vardı?. Türk Kültürü Araştırmaları, Prof.Dr. Muharrem Ergin'e Armağan, Yıl XXVIII/1-2 1990, Ankara, 291-303.
YILDIRIM, D. (1990) Köktürklerde Kağanlık Süreci: Kaldırma, Kötürme ve Oturma. XI. Türk Tarih Kongresi, 05-09 Eylül 1990, II. Cilt, Ankara: TTK Yayınları, 519-530.
YÜCE, N. (1993) Ebu'l-Kasım Carullah Mahmûd bin Omar bin Muhammed bin Ahmed ez-Zamahşari el-Hvarizmi, Mukaddimetü'l-edeb: Hvarizm Türkçesi ile tercümeli Şuşter Nüshası. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
ZIEME, P. (1985) Buddhistische Stabreimdichtungen der Uiguren. Berliner Turfantexte XIII, Berlin: Akademie-Verlag.
ZIEME, P. (2005) Bolalım bäg yutuz - Ein buddhistisches Stabreimgedict aus Toyok. Şinasi Tekin’in anısına: Uygurlardan Osmanlıya içinde, Ed.: G. KUT ve F. B. YILMAZ, İstanbul: Simurg Kitapçılık, 732-737.
ZIEME, P. (2009) Ordo Uluš, Solmı and Bešbalık. Acta Orientalia Academiae Scientiarum Hungaricae, Volume 62 (3), 255–266.
ZIMONYI, I. (2003) Bodun und El im Frühmittelalter. Acta Orientalia Academiae Scientiarum Hungaricae, 2003, Vol. 56, No. 1 (2003), 57-79. [Türkçesi: M. A. KORKMAZ (Çeviren) (2021) Türk Devlet Teşkilatı Olarak Erken Orta Çağda Bodun ve El Kavramı. Dil ve Edebiyat Araştırmaları, Sonbahar, 24, 481-507.]
|
