An evaluation of the word şag in Tuvan Turkish within the framework of grammaticalization theory
BARAN, Buket
JMTS 2025, 22(1): 118-138; DOI: 10.58785/MTAD.22.2025.1.6
Published online: 6 May 2025
Article (PDF 443 KB)

ÖZET
Bağımsız bir sözcüğün zamanla geçirdiği biçimbilgisel, anlamsal ve sözdizimsel süreçler sonucunda dilbilgisel işlevlerinin artarak bağımlı bir birim olması ve yine dilbilgisel, bağımlı bir sözcüğün zaman içerisinde geçirdiği süreçlerle daha bağımlı bir birim hâline gelmesi dilbilgiselleşmeyle açıklanır. Dilbilgiselleşme, büyük sözcüksel kategoride yer alan isimlerin ve fiillerin küçük dilbilgisel kategoride yer alan edatlara, zarflara, yardımcı fiillere ve eklere dönüşmesidir. Tuva Türkçesinde isim kategorisinde yer alan şag ‘zaman’ sözcüğü dilbilgiselleşme süreçlerine uğrayarak zarflaşır ve görünüş-zaman işaretleyicisi olarak biçimbirimleşir. Bu dilbilgiselleşen yapılar gelişim süreçlerinde anlamsızlaşma, genişleme, kategorisizleşme ve erozyon süreçlerine uğrar. Erozyon süreci, diğer süreçlerden farklı olarak dilbilgiselleşmede geçirilmesi gereken zorunlu bir süreç olarak görülmez ve çoğunlukla metin sıklığı yüksek yapılar üzerinde gerçekleşir. Tüm bu süreçler sonunda dilbilgiselleşen şag sözcüğünün sesbilgisel, biçimbilgisel, anlambilgisel ve sözdizimsel yapısında değişiklikler ve kayıplar meydana gelir. Bunun neticesinde de dilbilgiselleşen yapının özerklik seviyesi azalırken dilbilgisellik derecesi artar.

ANAHTAR SÖZCÜKLER
Tuva Türkçesi, Dilbilgiselleşme, shag, Zaman, Zarf.

ABSTRACT
The grammaticalization of an independent word, which becomes a dependent unit as a result of the morphological, semantic and syntactic processes it undergoes over time, and the fact that a grammatical, dependent word becomes a more dependent unit with the processes it undergoes over time is explained by grammaticalization. Grammaticalization is the transformation of nouns and verbs in the large lexical category into prepositions, adverbs, auxiliary verbs and suffixes in the small grammatical category. The word šag ‘time’ in the noun category in Tuvan Turkish undergoes grammaticalization processes and becomes an adverb and becomes a morpheme as an aspect-time marker. These grammaticalized structures undergo meaninglessness, expansion, decategorization and erosion processes in their development processes. It is seen that all of the structures examined undergo meaninglessness, expansion and decategorization processes. The erosion process, unlike other processes, is not seen as a mandatory process that must be passed through in grammaticalization and mostly occurs on structures with high text frequency. As a result of all these processes, changes and losses occur in the phonetic, morphological, semantic and syntactic structure of the grammaticalized word shag. As a result, the level of autonomy of the grammaticalized structure decreases while the degree of grammaticality increases.

KEY WORDS
Tuvan Turkish, Grammaticalization, shag, Time, Adverb.

KAYNAKLAR / BIBLIOGRAPHY

AB: GULCALİ, Zemire (2013) Eski Uygurca Altun Yaruk Sudur’da “Aç Bars” Öyküsü. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
AY-V: ÖLMEZ, Mehmet (1991) Altun Yaruk III. Kitap (= 5. Bölüm Suvarṇaprabhāsasūtra): I, Ankara: Türk Dilleri Araştırmaları Dizisi.
BANG, Willy, Reşit Rahmeti ARAT (1936) Oğuz Kağan Destanı (haz. Muharrem ERGİN). İstanbul: Burhaneddin Basımevi.
BARAN, Buket (2023) Tuva Türkçesinde Dilbilgiselleşme. Ankara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü Çağdaş Türk Lehçeleri ve Edebiyatları Anabilim Dalı, Yayımlanmamış Doktora Tezi, Ankara.
BARDA, İrgit (1996) Arzılaŋ Küderek. Kızıl: Tıvanıŋ nom ündürer çeri.
BEGZİ, Dongak (1995) Öŋnükter dugayında tooju. Kızıl: Tıvanıŋ nom ündürer çeri.
BERRY, J. Andrew (2011) Diachronic Adverbial Morphosyntax: A Minimalist Study of Lexicalization and Grammaticalization. Arizona State University, Unpublished Phd Dissertation.
BİÇELDEY, Kadır-ool Alekseyeviç (Red.) (2014) Tıva tooldar. Kızıl: Tıvanıŋ nom ündürer çeri.
BRINTON, Laurel J., Elizabeth Closs TRAUGOTT (2005) Lexicalization and Language Change. Cambrigde University Press.
CAMPBELL, Lyle (2001) What’s wrong with grammaticalization? Language Science, 23, 113-161.
DARJAY, Urana Anay-oolovna (2006) Nareçiye v tuvinskom yazıke. Moskva.
DEMİRCİ, Kerim (2014) Türkoloji için Dilbilim, Konular, Kavramlar, Teoriler. Ankara: Anı Yayıncılık.
EDPT = CLAUSON, Sir Gerard (1972) An Etymological Dictionary of Pre-Thirteenth Century Turkish. Oxford University Press.
GRÖNBECH, Kaare (2011) Türkçenin Yapısı. (çev. Mehmet AKALIN). Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları
HEINE, Bernd, Mechthild REH (1984) Grammaticalization and Reanalysis in Africa Languages. Buske, Hamburg.
HEINE, Bernd (1993) Auxiliaries: Cognitive Forces and Grammaticalization. Oxford University Press. New York.
HEINE, Bernd, Tania KUTEVA (2004) World Lexicon of Grammaticalization. Cambridge University Press.
HASPELMATH, Martin (1999) Why is grammaticalization irreversible? Linguistics, 37-6: 1043-1068.
HOPPER, Paul J. (1991) “On Some Principles of Grammaticalization”, Approaches to Grammaticalization (edited by Elizabeth Closs TRAUGOTT and Bernd HEINE). Amsterdam: John Benjamins, 17-35.
HOPPER, Paul J. (1996) “Some Recent Trends in Grammaticalization”, Annual Review of Anthropology, vol. 25, 217-236.
HOPPER, Paul J., Elizabeth Closs TRAUGOTT (2003) Grammaticalization. Second Edition. Cambridge Textbooks in Linguistics.
İSXAKOV, Fazıl Garifoviç, PAL’MBAX, Aleksandr Adolfoviç (1961) Grammatika tuvinskogo yazıka: fonetika i morfologiya. Moskva.
KATANOV, Nikolay Fedoroviç (1903) Opıt issledovaniya uryanhayskogo yazıka s ukazaniyem glavneyşih rodstvennıh otnoşeniy ego k drugim yazıkam tyurkskogo kornya. Kazan.
KUDAJI, Kızıl-Enik (1996) Uygu çok ulug xem (Kara tom). Kızıl: Tıvanıŋ nom ündürer çeri.
KUDAJI, Kızıl-Enik (2002) Uygu çok ulug xem (Kızıl tom). Kızıl: Tıvanıŋ nom ündürer çeri.
KÜJÜGET, Mariya (2005) İdegel. Kızıl: Tıvanıŋ nom ündürer çeri.
LEHMANN, Christian (2002) Thoughts on Grammaticalization. Second revised edition, Arbeitspapiere des Seminars für Sprachwissenschaft der Universität Erfurt Nr. 9, Erfurt.
LEHMANN, Christian (2004) “Theory and Method in Grammaticalization”, Zeitschrift für Germanistische Linguistik, 32 / 2, 152-187.
MCMAHON, April Mary Scott (1994) Understanding Language Change. Cambridge: Cambridge University Press.
MONGUŞ, Dorug-ool Aldın-ooloviç (1963) Formı proşedşego vremeni izyavitelnogo nakloneniya v tuvinskom yazıke. Kızıl.
MONGUŞ, Ergep (1994) Ödügende çaylag. Kızıl: Tıvanıŋ nom ündürer çeri.
MONGUŞ, Kenin Lopsan (1965) Ulug xemniŋ şapkını. Kızıl: Tıvanıŋ nom ündürer çeri.
MONGUŞ, Kenin Lopsan (2013) Tıva çonnuŋ burungu ujurları. Kızıl: Tıvanıŋ nom ündürer çeri.
MONGUŞ, Kenin-Lopsan (1993) Çogaaldar çıındızı. Kızıl: Tıvanıŋ nom ündürer çeri.
OORJAK, Baylak Çaş-oolovna (2018) Sistema grammatiçeskoy modal’nosti v tuvinskom yazıke (v sopostavleniyi c tyurkskimi yazıkami Sibiri). Kızıl: TGU.
OYUN, Nadejda (2008) Burungaar çütkül. Şın, № 22, С. 2.
RADLOFF, Wilhemm (1889) Versuch eines Wörterbuches der Türk-Dialacte II. St. Petersburg.
SAT, Şuluu Çırgal-ool (1960) Rol’ priçastiy v razvitii tuvinskogo yazıka. UZ KGPİ, V. 1, Kızıl,
73-102.
SAT, Şuluu Çırgal-ool, SALZIŊMAA, Elizaveta BORAKAYEVNA (1980) Amgı tıva literaturlug dıl. Kızıl: Tıvanıŋ nom ündürer çeri.
SEREEDAR, Nadejda Çılbakovna, (2019) İmennıye modeli elementarnıx prostnıx predloşennıy v tuvinskom yazık (Dissertsiya na soiskanıye uçenoy stepeni doktora filologiçeşkiy nauk). Kızıl.
SÜRÜŊ-OOL, Salim (1986) Nogaan ortuluk. Kızıl: Tıvanıŋ nom ündürer çeri.
SÜRÜŊ-OOL, Salim (1994) Tıvalaar kuskun. Kızıl: Tıvanıŋ nom ündürer çeri.
SÜRÜŊ-OOL, Salim (1995) Ozalaaş xem. Kızıl: Tıvanıŋ nom ündürer çeri.
ŞAMİNA, Ludmila Alekseyevna, Ç.S. ONDAR (2009) Leksema şag ‘vremya’ i voprosı grammatikalizatsiyi v tuvinskom yazıke. Novıye issledovaniiya Tuvı, 2019, N: 2, 182-192.
ŞÇERBAK, Aleksandr Mihayloviç (1987) Oçerki po sravnitelnoy morfologiyi tyurkskix yazıkov (nareçiye, slujebnıye çasti reçi, izobrazitelnaya slova). Leningrad: İzdatelstvo Nauka.
TAMBA, Salçak (1984) Üyelerniŋ üskülejii. Kızıl: Tıvanıŋ nom ündürer çeri.
TATARİNTSEV, Boris İsakoviç (2004) Etimologiçeskiy slovar’ tuvinskogo yazıka (K-L). Novosibirsk: Nauka.
TENİŞEV, Edhem Rahimoviç (red.) (1968) Tuvinsko-russkiy slovar’. Moskva: İzdatel’stvo sovyetskaya entsiklopediya.
TENİŞEV, Edhem Rahimoviç, (red.) (1988) Sravnitel’no-istoriçeskaya grammatika tyurkskix yazıkov, morfologiya. Moskva.