Anadolu'nun Modern Yorumu: Cengiz Bektaş Mimarisinde Eleştirel Bölgeselcilik Paradigmasının Genişleyen Sınırları
MATINPOUR, Masoud - Nazan KIRCI
MTAD, 2025, 22(2): 187-222; DOI: 10.58785/MTAD.22.2025.2.12
E-yayın Tarihi:22 Ekim 2025
Makale (PDF 12,5 MB)

A Modern Interpretation of Anatolia: The Expanding Boundaries of the Critical Regionalism Paradigm in the Architecture of Cengiz Bektaş
MATINPOUR, Masoud - Nazan KIRCI
JMTS, 2025, 22(2): 187-222; DOI: 10.58785/MTAD.22.2025.2.12
Published online: 22 October 2025
Article (PDF 12,5 MB)

ÖZET
Bölgeselci mimarlık, yapılarını bulunduğu bağlama göre tasarlarken, eleştirel bölgeselcilik hem bağlam hem de modernizmin uluslararası ilkelerinin birlikteliğini savunmaktadır. Burada, eleştirel bölgeselciliğin kuramsal çerçevesi esas alınarak Bektaş yapılarında gözlemlenen melezleşme olgusunun kanıtları ve niteliği araştırılmaktadır. Bektaş mimarisi vernaküler ve bağlamsal özellikler taşıdığından birçok açıdan eleştirel bölgeselcilik söylemi ile bağdaştığı gözlemlenmektedir. Bu doğrultuda örnekler, Frampton’ın eleştirel bölgeselcilik çerçevesi ve ölçütleri doğrultusunda incelenmektedir. Eleştirel bölgeselcilik, Frampton tarafından bile kırılgan bir teori ve tasarım yaklaşımı olarak muğlak olmakla eleştirilmiştir (URL-2). Bu yüzden Bektaş mimarisinin yorumlanmasıyla, bu yaklaşımın daha ayrıntılı bir şekilde anlaşılması ve geliştirilme yolları araştırılmaktadır. Araştırma yöntemi, teorik temellerde betimleyici yöntemin ve yapıların göstergelerinin çıkarılmasının bir kombinasyonudur. Örnekler, veri toplama yöntemleri olarak doküman ve yazarların gözlemini inceleyerek “eleştirel bölgeselcilik” çerçevelerine göre analiz edilmektedir. Bektaş yapıları üzerinde tarihi, mekânsal, sosyo-kültürel ve coğrafi bağlamlarına dayalı bir çözümleme yapılarak, yerel kimlik ve evrensel değerlerin mimari üzerindeki etkileşimi, eleştirel bir perspektif ile irdelenmektedir. Böylece, Türkiye’deki mimarlık pratiğinin uluslararası ve yerel dinamikler arasındaki etkileşime verdiği yanıtın ve özgün bir dilin oluşturulma sürecinin derinlemesine anlaşılması amaçlamaktadır.

ANAHTAR SÖZCÜKLER
Cengiz Bektaş, Eleştirel bölgeselcilik, Doğa, Anlam, Yerellik, Mimarlık Kültürü, İnsancıl Mekân.

ABSTRACT
While regionalist architecture designs its buildings according to their context, critical regionalism advocates the combination of both context and the international principles of modernism. This paper investigates the evidence and nature of the hybridization phenomenon observed in Bektaş buildings based on the theoretical framework of critical regionalism. Since Bektaş architecture has vernacular and contextual characteristics, it is observed that it is compatible with the discourse of critical regionalism in many aspects. Accordingly, the examples are analyzed in the light of Frampton's framework and criteria of critical regionalism. Critical regionalism has been criticized even by Frampton for being vague as a fragile theory and design approach (URL-2). Therefore, through the interpretation of the Bektaş's architecture, a more detailed understanding of this approach and ways to develop it are explored. The research methodology is a combination of descriptive method on theoretical foundations and the extraction of indicators of buildings. The cases are analyzed according to the frameworks of “critical regionalism” by examining documents and authors' observation as data collection methods. Through an analysis of Bektaş buildings based on their historical, spatial, socio-cultural and geographical contexts, the interaction of local identity and universal values on architecture is examined by means of a critical perspective. Thus, it aims to provide an in-depth understanding of the response of architectural practice in Turkiye to the interaction between international and local dynamics and the process of creating a unique language.

KEY WORDS
Cengiz Bektaş, Critical Regionalism, Nature, Meaning, Locality, Culture of Architecture, Humanistic Space.

KAYNAKLAR / BIBLIOGRAPHY

AKSU, Ö. (2007) Yerel Kültür ve Mimarlık İlişkisi: Cengiz Bektaş Örneği. Yüksek lisans tezi, Gazi Üniversitesi, Fen Bilimleri Enstitüsü, Mimarlık Anabilim Dalı, Ankara.
AKYOL,  M.,  BOYACIOĞLU,  E.,  ve  ALTAN,  T.  E.  (2019)  Mimarlık  ve  Yolculuk Pratiği: Cengiz Bektaş’ın “Anadolululuk” Söylemi. Mimarlık, (407), 46–50. URL: http://www.mimarlikdergisi.com/index.cfm?sayfa=mimarlik&DergiSayi=421&RecID=4714
ALTINIŞIK, I. U. (2022) Cengiz Bektaş’ın Ozan-Mimar Olarak Persona İnşası. METU JFA, 39(2), 137–158. https://doi.org/10.4305/METU.JFA.2022.2.7
BALAMİR, A. (1993) Mimarın Kimlik, Meşruiyet, Etik Sorunları ve Mimarlığın Disipliner Buhranı. Türkiye Mimarlığı Sempozyumu II: Kimlik, Meşruiyet, Etik, 24–30.
BALAMİR, A. (2003) Mimarlık ve Kimlik Temrinleri-I: Türkiye’de Modern Yapı Kültürünün Bir Profili. Mimarlık, 313, 18–23.
BEKTAŞ, C. (1967) Mimarlıkta Eleştiri. İstanbul: Dost Yayınları.
BEKTAŞ, C. (1979a) Kuşadası Evleri 2, Halkın Elinden Dilinden. Mimarlık, (161), 4–6.
BEKTAŞ, C. (1979b) Türk Dil Kurumu Ek Binası Ankara. Çevre, (5), 37–40.
BEKTAŞ, C. (2001) Halk Yapı Sanatı. İstanbul: Literatür Yayıncılık.
BEKTAŞ, C. (2006) Anadolu’lu İnsan Olmak. İstanbul: Arkeoloji ve Sanat Yayınları.
BEKTAŞ, C. (2020) Türk Evi. İstanbul: YEM Yayınları.
BEKTAŞ, C. (2021) Cengiz Bektaş ile Mimari Üretimleri Üzerine Söyleşi. Salt Araştırma. URL: https://saltonline.org/tr/2252/cengiz-bektas-ile-mimari-uretimleri-uzerine-soylesi (son erişim: 15.03.2025).
BOTZ-BORNSTEIN, T. (2016) Transcultural Architecture: The Limits and Opportunities of Critical Regionalism. London: Routledge.
BOZDOĞAN, S. (2009) Unutulmuş Bir Başka Sedad Hakkı Eldem Çizgisi: Makine Çağına Karşı Lirik Bir Anadolu/Akdeniz Modernizmi. Sedad Hakkı Eldem Retrospektif I, der. E. Eldem, B. Tanju, U. Tanyeli, İstanbul: Osmanlı Bankası Arşiv ve Araştırma Yayınları, 14–24.
COHEN, J. L. (2012) The Future of Architecture Since 1889. London: Phaidon.
DENISON, E. (2018) 30-Second Architecture: The 50 Most Significant Principles and Styles in Architecture, Each Explained in Half a Minute. Brighton: Ivy Press.
ERHAT, A. (2005) Mavi Yolculuk. İstanbul: Can Yayınları.
FRAMPTON, K. (1983) Prospects for a Critical Regionalism. Perspecta, (20), 147–162. URL: http://links.jstor.org/sici?sici=0079-0958%281983%2920%3C147%3APFACR%3E2.0.CO%3B2-Q
FRAMPTON, K. (1974) On Reading Heidegger. Oppositions, (4). Yeniden basım: Theorizing a New Agenda for Architecture: An Anthology of Architectural Theory, 1965–1995, ed. K. Nesbitt, New York: Princeton Architectural Press.
FRAMPTON, K. (2007) Ten Points on an Architecture of Regionalism: A Provisional Polemic.
Architectural Regionalism: Collected Writings on Place, Identity, Modernity, and Tradition, ed. V. B. Canizaro, New York: Princeton Architectural Press.
FRAMPTON, K., & Mitrašinović, M. (2024) Architecture and the Public World: Kenneth Frampton. London: Bloomsbury Publishing.
FRAMPTON, K. (2016) Toward a Critical Regionalism: Six Points for an Architecture of Resistance. Postmodernism, London: Routledge, 268–280. URL: https://modernindenver.com/wp- content/uploads/2015/08/Frampton.pdf
HABERMAS, J. (1985) Modern and Postmodern Architecture. Critical Theory and Public Life, ed. J. Forester.
HARTOONIAN, G. (2022) Reading Kenneth Frampton: A Commentary on ’Modern Architecture’, 1980. London: Anthem Press. URL: https://www.sahanz.net/wp-content/uploads/hartoonian-g- the-violence-of-quotation.pdf
HASOL, D. (2014) Ansiklopedik Mimarlık Sözlüğü. İstanbul: YEM Yayınları.
HASOL, D. (2017) 20. Yüzyıl Türkiye Mimarlığı. İstanbul: YEM Yayınları.
İnternet: Bektaş Mimarlık. URL-1: https://mimdap.org/portre/bektas-mimarlik/ (son erişim: 15.03.2025).
İnternet: Kenneth Frampton, Reflections on the Predicament of Architecture. Ders notu, University of Liverpool, 2021. URL-2: https://stream.liv.ac.uk/7fujymst (son erişim: 15.03.2025).
İnternet: Salt Araştırma. Antik Tiyatro Oteli. URL-3: https://archives.saltresearch.org/handle/123456789/209025 (son erişim: 15.03.2025).
İnternet: McLeod, Mary. Frampton in Frame. URL-4: https://architecturetoday.co.uk/frampton-in-frame/ (son erişim: 15.03.2025).
İnternet: Türk Dil Kurumu. URL-5: https://www.arkitera.com/proje/turk-dil-kurumu/, (son                 erişim: 15.03.2025).
JENCKS, C. (2012) The Story of Postmodernism: Five Decades of the Ironic, Iconic and Critical in Architecture. Chichester: John Wiley & Sons.
KELEŞ, R. (2020) Çizgilerin ve Kelimelerin Zamansızlığı: Cengiz Bektaş. Mimarlık, (413), 11. URL: http://www.mimarlikdergisi.com/index.cfm?sayfa=mimarlik&DergiSayi=427&RecID=5021
KUBAN, D. (1961) Modern Mimarinin Gerçek Yolu: Çevre Şartlarının Değerlendirilmesi veya Re- jyonalizm. Mimarlık ve Sanat, (2), 57–58.
KUBAN, D. (2001) Cengiz Bektaş. İstanbul: Boyut Yayıncılık.
LEFAIVRE, L., & TZONIS, A. (2007) Critical Regionalism: Architecture and Identity in a Globalized World. Munich: Prestel.
MALLGRAVE, H. F., & GOODMAN, D. J. (2011) An Introduction to Architectural Theory: 1968 to the Present. Chichester: John Wiley & Sons.
ÖYMEN GÜR, Ş. (2024) Bir Otonomi Açılımı: Doğa ve Kültür Simbiyozu, Demir Evler-Bodrum.
Eleştiri ve Mimarlık, ed. A. Güzer, İstanbul: Fol Yayıncılık.
ÖZKAN, S. (2023) Cumhuriyetin Mimarları. İstanbul: Yıldız Entegre.
PALLASMAA, J. (2019) Tenin Gözleri: Mimarlık ve Duyular. İstanbul: YEM Yayınları.
RAPOPORT, A. (1969) House Form and Culture. Englewood Cliffs: Prentice-Hall.
RAPOPORT, A. (2015) On Regions and Regionalism. Pueblo Style and Regional Architecture, London: Routledge. https://doi.org/10.4324/9781315680996
RIDGWAY, S. (2016) Architectural Projects of Marco Frascari: The Pleasure of a Demonstration. London: Routledge.
SEY, Y. (1998) Cumhuriyet Döneminde Türkiye’de Mimarlık ve Yapı Üretimi. 75 Yılda Değişen Kent ve Mimarlık, ed. Y. Sey, İstanbul: Tarih Vakfı Yayınları.
TANYELİ, U. (2007) Mimarlığın Aktörleri: Türkiye 1900–2000. İstanbul: Garanti Galeri.
TANYELİ, U. (2011) Dimitris Pikionis Neden Önemli? Ya da İki Karşıt Tarihselcilik. Rüya, İnşa, İtiraz: Mimari Eleştiri Metinleri, İstanbul: Boyut Yayıncılık.
TZONIS, A. (2003) Introducing an Architecture of the Present: Critical Regionalism and the Design of Identity. Critical Regionalism: Architecture and Identity in a Globalized World, Munich: Prestel.
TZONIS, A., & LEFAIVRE, L. (1981) The Grid and the Pathway: An Introduction to the Work of Dimitris Pikionis. Architecture in Greece, (15), 164–179.
VANLI, Ş. (2006) Mimariden Konuşmak: Bilinmek İstemeyen 20. Yüzyıl Türk Mimarlığı Eleştirel Bakış. Ankara: Şevki Vanlı Mimarlık Vakfı Yayınları.
VENTURI, R. S. (1993) Las Vegas’ın Öğrettikleri. Çeviren: S. M. Özaloğlu, Ankara: Şevki Vanlı Mimarlık Vakfı Yayınları.
WILKINSON, P. (2010) 50 Architecture Ideas You Really Need to Know. London: Greenfinch.
YÜCEL, A. (2005) Pluralism Takes Command: The Turkish Architectural Scene Today. Modern Turkish Architecture, ed. R. Holod, A. Evin, S. Özkan, Ankara: TMMOB Mimarlar Odası Yayınları, 125–156.