|
On an Undecipherable Word in Volga Bulgarian Inscriptions
ARIKAN, İbrahim
JMTS, 2025, 22(2): 258-273; DOI: 10.58785/MTAD.22.2025.2.15
Published online: 22 October 2025
Article (PDF 1,8 MB)
ÖZET
1937 yılında ilk kez yayımlanan H. 690 – M. 1291 tarihli İdil Bulgar mezar yazıtı pek çok kez neşredilmiş ve dil incelemelerine konu edilmiştir. Yazıtın üst kısmından kırık olması ve son satırının İdil Bulgar Türkçesi dil özellikleri gösteren sözcüklerden oluşması bazı sözcüklerin doğru okunamamasına ve ilgili çalışmaların eksik kalmasına sebep olmuştur. Talat Tekin (1988) yazıtın ilk satırını tamir ederek ve son satırını da son sözcük dışında doğru olarak okumuştur. Yazıtın son satırının son sözcüğü Tekin (1988) de dâhil yapılan çalışmalarda okunamamıştır. Bu yazıda yazıtın son sözcüğü için bir okuma önerisi sunulmakta ve okunan sözcük tarihsel ve karşılaştırmalı yönteme uygun olarak ses bilgisi ve biçim bilgisi açısından değerlendirilmektedir.
ANAHTAR SÖZCÜKLER
İdil Bulgarları, İdil Bulgar Yazıtları, İdil Bulgar Türkçesi, Çuvaşlar, Çuvaş Türkçesi.
ABSTRACT
The Idil (Volga) Bulgar tombstone inscription dated to H. 690 / A.D. 1291, first published in 1937, has been republished several times and has served as a subject of linguistic research. Due to the fragmentary condition of the upper part of the inscription and the fact that its final line consists of words exhibiting linguistic features of Idil (Volga) Bulgar Language, previous studies have remained incomplete. Talat Tekin (1988) reconstructed the first line of the inscription and accurately read the final line, with the exception of its last word. However, the final word of the last line remained undeciphered in all previous studies, including that of Tekin (1988). In this article, a reading is proposed for the final word of the inscription, and the suggested form is evaluated from the perspectives of phonology and morphology in accordance with the historical-comparative method.
KEY WORDS
Idil (Volga) Bulgars, Idil (Volga) Bulgar Inscriptions, Idil (Volga) Bulgar language, Chuvashes, Chuvash language.
KAYNAKLAR / BIBLIOGRAPHY
AGYAGÁSİ, K. (2009) Chuvash Historical Phonetics: An areal linguistic study. With an Appendix on the Role of Proto-Mari in the History of Chuvash Vocalism. Wiesbaden: Harrassowitz Verlag.
ARIKAN, İ. (2014) “İdil Bulgar Yazıtlarında Geçen “BALṬUR” Sözcüğü Üzerine”, Türkoloji Dergisi, 21-1, 15-24.
AŞMARİN, N. İ. (1898) Material dlya issledovaniya çuvaskogo yazıka. Kazan’: Tipo-litografiya İmperatorskago Universiteta.
AŞMARİN, N. İ. (1902) Bolgarı i çuvaşi. Kazan‘: Tipo-litografya İmperatorskago Universiteta.
AŞMARİN, N. İ. (2000) Slovar’ çuvaşskogo yazıka. T. XV, Çeboksarı: Çuvaşskoye gosudarstvennoye izdatel’stvo.
BAYRAM, B. (2019) Çuvaş Türkçesi Sözlüğü. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
BOÇAROV, S. G., A. G. SITDIKOV (2016). Miras – Naslediye Tatarstan – Krım Gorod Bolgar i izuçeniye tatarskoy kul’turı v Tatarstane i Krımu v 1923-1929 godah. I-II, Kazan’: Aster Plyus.
CEYLAN, E. (1997) Çuvaşça Çok Zamanlı Ses Bilgisi. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
CLAUSON, S. G. (1972) An Etymological Dictionary of Pre-Thirteenth-Century Turkish. Oxford: Clarendon Press.
DURMUŞ, O. (2022) 18. Yüzyılda Çuvaşçanın Söz Varlığı. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
ELPİDİN, S. (1858) Kniga hvaleniy ili psaltir‘ na çuvaşskiy yazık. Kazan’: Universitetskaya tipografiya.
ERDAL, M. (1993) Die Sprache der wolgabolgarischen Inschriften. Wiesbaden: Harrassowitz.
ERSOY, F. (2021) Çuvaş Türkçesi Grameri. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
GORSKİY, S. P. (1959) Oçerki po istorii çuvaşskogo literaturnogo yazıka dooktyabr’skogo period. Çeboksarı: Çuvaşskoye gosudarstvennoye izdatel’stvo.
GRØNBECH, K. (1942) Komanische Wörterbuch Türkischer Wortindex zum codex cumanicus. Kopenhagen: Einar Munksgaard.
GUMEROV, İ.G., A.M. AHUNOV, V. M. USMANOV (2021). Tatarskaya epigrafiçeskaya traditsiya. Bulgarskiye epigrafiçeskiye pamyatniki XIII-XIV vv., I-II,Kazan’: İYALİ im. G. İbragimova.
KALİNİN, H. F. (1948) “K voprosu o proishojdenii kazanskih tatar”. V. D. GREKOV (red.), Proishojdeniye kazanskih tatar. s.90-107, Kazan’: Tatgosizdat.
KİM, H. J. (2016) The Huns. New York: Routledge.
LEVİTSKAYA, L. S. (1976). İstoriçeskaya morfologiya çuvaşskogo yazıka. Moskva: Nauka.
MUHAMETŞİN, D. G., F. S. Hakimzyanov (1987). Epigrafiçeskiye pamyatniki goroda bulgara. Kazan’: Tatarskoye knijnoye izdatel’stvo.
ÖZŞAHİN, M. (2023) Başkurt Türkçesi Sözlüğü. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
PAVLOV, İ. P. (1965) Hal’hi çăvaş literatură çĕlhi morfologi. Şupaşkar: Çăvaş ASSR kĕneke izdatel’stvi.
PRİTSAK, O. (1951) “Bolgaro-Tschuwaschica”, Ural-Altaische Jahrbücher, XXXI, s.274-314.
RÓNA-TAS, A., S. Fodor (1973). Epigraphica Bulgarica : a volgai bolgár-török feliratok. Szeged: Universitas Szegediensis De Attila Józsefnominat.
RUBİNŞTEYN, N. L. (red.) (1937) İstoriya tatarii v materialah i dokumentah. Moskva: Poligraf-kniga.
SERGEYEV, L. P., Ye. A. ANDEYEVA, V. İ. KOTLEYEV (2012) Çăvaş çĕlhi. Şupaşkar: Çăvaş kĕneke izdatel’stvi.
SKVORTSOV, M. İ. (red.) (1985). Çuvaşsko-russkiy slovar’. Moskva: Russkiy Yazık.
SMİRNOV, A. P. (1951) Voljskiye bulgarı. Moskva: İzdaniye gosudarstvennogo istoriçeskogo muzeya.
Tatar Teleneŋ aŋlatmalı suzlege Öç tomda (1981). T.3, Kazan: Tatarstan kitap neşriyatı.
TEKİN, T. (1988) Volga Bulgar Kitabeleri ve Volga Bulgarcası. Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi.
VİŞNEVSKİY, V. P. (1836). Naçertaniye pravil‘ çuvaşskogo yazıka, i slovar‘, sostavlennye dlya duhovnıh‘ uçilişç‘ kazanskoy yeparhii. Kazan’: Universitetskaya Tipografiya.
YAKOVLEV, İ. Ya. (1873) Bukvar‘ dlya çuvaş s prisoyedineniyem russkoy azbuki. Kazan’: Gubernskaya tipo-litografiya.
YEGOROV, V. G. (1964) Etimologiçeskiy slovar’ çuvaşskogo yazıka. Çeboksarı: Çuvaşskoye knijnoye izdatel’stvo.
YUSUPOV, G. V. (1951) “Tatarskiye epigrafiçeskiye pamyatniki XV. v”, Epigrafika vostoka, V, s. 78-94.
YUSUPOV, G. V. (1960) Vvedeniye v bulgaro-tatarskuyu epigrafiku. Leningrad: İzdatel’stvo akademii nauk SSSR.
ZİMONYİ, I. (1990) The Origins of the Volga Bulghars. Szeged: Universitas Szegediensis de Attila József Nominata.
ZOLOTNİTSKİY, N. İ. (1875) Kornevoy çuvaşsko-russkiy slovar’, sravnenıy s‘ yazıkami i nareçiyami raznıh‘ narodov‘ tyurkskago, finskago i drugih‘ plemen‘. Kazan’: Tipografii İmperatorskago universiteta.
|
