|
On the Combination of the Suffixes -(I/U)ñ, -Añ/-Oñ; +(I/U)ñ, +Añ/+Oñ with the Suffixes +kI/+kU, +kIrA-/+kura-/+kürö- ve +dA-/+dO-
ÇELİKBAY, Ayhan
MTAD, 2025, 22(2): 274-308; DOI: 10.58785/MTAD.22.2025.2.16
Published online: 22 October 2025
Article (PDF 735 KB)
ÖZET
Kırgız Türkçesinde isim ve fiil tabanlarından sözcükler türeten -(I/U)ñ, -Añ/-Oñ; +(I/U)ñ, +Añ/+Oñ ekleri bulunur. Bu ekler yine +kI/+kU, +kIrA-/+kura-/+kürö- ve +dA-/+dO- ekleri ile de birleşme ya da kaynaşma yoluyla birleşik ekler oluşturarak yeni sözcükler türetir. Bu eklerle türetilen bazı sözcüklerde; örneğin, biçim yansımalı tabanların son sesindeki /y/ ünsüzünün ek başı bağlantı ünlüsüyle birlikte erimesi, bazı sıfatların “azlık, eksiklik”, bazı fiillerin ise “tamamlanmamışlık” anlamı bildirmesi gibi özellikler dikkat çekicidir. Çalışmada, bir yandan bu eklerle türetilen sözcüklerin leksik ve semantik özelliklerinin incelenmesi diğer yandan da Türkoloji literatüründe hem gramer anlamları hem de kökenleri üzerine farklı görüşlerin bulunduğu bu eklerin yapısal özelliklerinin belirlenmeye çalışılması amaçlanmıştır.
ANAHTAR SÖZCÜKLER
Çağdaş Türk lehçeleri, Kırgız Türkçesi, yapım ekleri, birleşik ek, biçim yansımalı tabanlar.
ABSTRACT
In Kyrgyz Turkish, there are suffixes such as -(I/U)ñ, -Añ/-Oñ; +(I/U)ñ, +Añ/+Oñ, which derive words from noun and verb stems. These suffixes also combine or fuse with other suffixes like +kI/+kU, +kIrA-/+kura-/+kürö-, and +dA-/+dO- to create compound suffixes that help form new words. Some notable features in words derived using these suffixes and their combinations include the melting of the final consonant /y/ in onomatopoeic stems with the connecting vowel at the beginning of the suffix, certain adjectives conveying meanings like "scarcity" or "deficiency," and certain verbs indicating "incompleteness." This study aims to examine the lexical and semantic characteristics of words derived using these suffixes and their combinations, as well as to determine the structural features of these suffixes and their combinations, which have sparked various opinions regarding their grammatical meanings and origins in Turkology literature.
KEY WORDS
Contemporary Turkish dialects, Kyrgyz Turkish, derivational suffixes, compound suffix, onomatopoeic stems.
KAYNAKLAR / BIBLIOGRAPHY
ABDULDAYEV, E. vd. (1987) Grammatika kirgizskogo literaturnogo yazıka, çast 1, fonetika i morfologiya (Hazırlayanlar: E. ABDULDAYEV, S. KUDAYBERGENOV, O.V. ZAHAROVA (sorumlu redaktör), A. ORUSBAYEVA, A. TURSUNOV). İzdatel’stvo “İlim”: Frunze.
ABDULLAEV, F. (1964) O’zbek tilining Xorazm Shevalari. O’zbekiston SSR Fanlar Akademiyasi nashriyoti: Toshkent.
ALİMOV, R. (2024) “Western Mongolian (Oirat-Kalmyk) loanwords in Kyrgyz”. ORIENTALIA SUECANA 2024. Vol. 73: 5–27.
ANDREEV, N.A. (1957) “İmya prilagatel’noe”. Materialı po grammatike sovremennogo çuvaşskogo yazıka. Çast pervaya, Morfologiya. Çeboksarı: Çuvaşskoe gosudarstvennoe izdatel’stvo.
BAKEEV, K. (1948) Grammatika kirgizskogo yazıka, çast I, fonetika i morfologiya. Frunze: “Kırgızmambas”.
BALAKAYEV, M. vd. (1967) Kazak Tilinin Grammatikası I, Morfologiya. Kazak SSR-nın ‘Gılım’ baspası: Almatı.
BASKAKOV, N.A. (1975) Grammatika xakasskogo yazıka. İzdetel’stvo “Nauka”: Moskva.
CLAUSON, G. (1969) “A Lexicostatistical Appraisal of the Altaic Theory”. Central Asiatic Journal, Vol. 13, No. 1, 1-23.
CLAUSON, Sir G. (1972) An Etymological Dictionary of Pre-Thirteenth Century Turkish, Oxford: Oxford University Press. (EDPS)
ÇELİKBAY, A. (2011) “Çağdaş Türk Lehçelerinde Bir Tekrar Fiili Yapma Eki: GILA-/-KILA”. Türkbilig, 2011/21, 73-86.
DAVLETOV, S., S. KUDAYBERGENOV (1980) Azırkı kırgız tili: morfologiya. “Mektep” basması: Frunze.
DIBO, A.V. (1996) Semantiçeskaya rekonstruktsiya v altayskoy etimologii, somatiçeskie terminı (pleçevoy poyas). Moskva: Rossiyskaya Akademiya Nauk, İnstitut yazıkoznaniya.
DIYKANOV, K., S. KUDAYBERGENOV (1957) Kırgız tilinin morfologiyası. Kırgızstan Mamlekettik sırttan okuu pedagogika institutu: Frunze.
DURGUT, H. (2013) "Türk Dilinde Bedensel Özürleri İfade Eden Sözler Üzerine." AKADEMİK KAYNAK / AKAD, vol. 1, no. 1, 26-33.
ERDAL, M. (1991) Old Turkic Word Formation, A Functional Approach to the Lexion, Vol. 1. Wiesbaden: Harrassowits.
HABİÇEV, M. (1971) Karaçayevo-Balkarskoe imennoe slovoobrazovaniye. Stavropol’skoe knijnoe izdatel’stvo, karaçayevo-çerkesskoe otdelenie: Çerkessk.
HARİTONOV, L.N. (1947) Sovremennıy yakutskiy yazık, Fonetika i morfologiya. Gosizdat YASSR: Yakutsk.
Heyet (1869) Grammatika altayskago yazıka (Hazırlayanlar: Altay Misyonu üyeleri). Universitetskaya tipografiya: Kazan’.
KAYDAROV, A.T. (1986) Sturuktura odnoslojnıh korney i osnov v kazahskom yazıke. İzdale’'stvo “Nauka” Kazahskoy SSR: Alma-Ata.
Kazak edebi tilinin sözdigi 1-15 (2011) (Editörler: A İSQAQOV, N. UELİ).Til bilimi institutu: Almatı. (KETS 1-15)
Kırgızca-Türkçe Sözlük 1-2 (2017) (Yazarlar: E. ARIKOĞLU, C. ALİMOVA, R. ASKAROVA, B.K. SELÇUK), Kırgızistan-Türkiye Manas Üniversitesi Yayınları: 208/2: Bişkek. (KTS 1-2)
Kırgız tilinin tüşündürmö sözdügü 1-2 (2019) (Editör: A. AKMATALİYEV), Poligrafbumresursı: Bişkek. (KTTS 1-2)
Kirgizsko-russkiy slovar’, 1-2 (1985) (Hazırlayan: K.K. YUDAHİN), Glavnaya redaktsiya kirgizskoy sovetskoy entsiklopedii: Frunze. (KırgRS 1-2)
KONONOV, A.N. (1960) Grammatika sovremennogo uzbekskogo literaturnogo yazıka.İzdatel’stvo Akademii Nauk SSR: Moskva-Leningrad.
KONONOV, A.N. (1978) “Semantika tsevetaoboznaçeniy v tyurkskih yazıkah”. Tyurkologiçeskiy sbornik 1975, 159-179.
KUDAYBERGENOV, S. (1957) Podrajatel’nıe slova v kirgizskom yazıke. Kirgizuçpedgiz: Frunze.
KUDAYBERGENOV, S. (1980) Kırgız adabiy tilinin grammatikası, I bölüm, fonetika cana morfologiya. “İlim” basması: Frunze.
LEVİTSKAYA, L.S. (1976) İstoriçeskaya morfologiya çuvaşskogo yazıka. İzdatel’stvo “Nauka”: Moskva.
MUSAYEV, K.M. (1964) Grammatika karimskogo yazıka, fonetika i morfologiya. İzdatel’stvo Nauka: Moskva.
NASİLOV, D.M. (1978) “Formı vrajeniya sposobov glogolnogo deystviya v Altayskih yazıkah (v svyazi s problemoy glogolnogo vida”. Oçerki Sravnitel’noy Morfologii Altayskix Yazıkov. “Nauka”, Leningradskiy Otdelenie: Leningrad.
O’zbek tilining imlo lug’ati (1976) (Editör: Ş.Ş. ŞOABDURAHMONOV) O’zbekiston SSR “FAN” nashriyoti: Toshkent. (ÖTİL1)
O’zbek tilining izohli lug’ati 1-2 (1981) (Editör: Z.M. MA’RUFOV) “Rus tili” nashriyoti: Moskva. (ÖTİL2 1-2)
ORUZBAYEVA, B., S. KUDAYBERGENOV (1964) Kırgız tilinin grammatikası, morfologiya. Kırgız Mamlekettik basması: Frunze.
ORUZBAYEVA, B.O. (1958) Kırgız tilindegi söz casooçu affikster. Kırgız SSR İlimder Akademiyasının basması: Frunze.
POPPE, N.N. (1974) Grammar of Written Mongolian. Otto Harrassowitz.Wiesbaden.
RAMAZANOVA, D.B. (1982) “O vzaimovliyanii govorov blizkorosdstvennıh yazıkov na smejnoy territorii”. İssledovaniya po dialektologii i istorii tatarskogo yazıka. Akademiya Nauk SSSR, Kazanskiy Flial, Kazanskiy gosudarstvennıy pedagogiçeskiy institut: Kazan, 29-37 s.
RAMSTED, G.İ. (1957) Vvedenie v altayskoe yazıkoznaniye, morfologiya. İzdatel’stvo inostrannoy literaturı: Moskva.
RASSADİN, V.İ. (1971) Fonetika i leksika tofalarskogo yazıka. Buryatskoe knijnoe izdatel’stvo: Ulan-Ude.
RASSADİN, V.İ. (1978) Morfologiya tofalarskogo yazıka v sravnitel’nom osvoçşenii. İzdatel’stvo “Nauka”: Moskva.
RAXMATOV, (1972) “Odonimı Samarkanda”. Sovetskaya tyurkologiya. 1972/4, 54-61. s.
SANJEEV, G.D, T.A. BERTAGAEV, TS. B. TSIDENDAMBAEV (1962) Grammatika buryatskogo yazıka. İzdatel’stvo Vostoçnoy Literaturı: Moskva.
SANJEEV, G.D. (1963) Sravnitel’naya grammatika mongolskih yazıkov, glagol. Moskva: İzdatel’stvo Vostoçnoy Literaturı.
SARIBAYEV, Ş.Ş. (1959) Mejdometie v kazahskom yazıke Alma-Ata: İzdatel’stvo Akademii Nauk Kazahskoy SSR.
SEVORTYAN, E.V. (1962) Affiksı glagoloobrazovaniya v Azerbaycanskom yazıke.İzdatel'stvo vostoçnoy literaturı: Moskva.
ŞÇERBAK, A.M. (1977) Oçerki po sravnitel’noy morfologii tyurkskih yazıkov (imya). Leningrad: “Nauka”.
ŞÇERBAK, A.M. (1981) Oçerki po sravnitel’noy morfologii tyurkskih yazıkov (glagol). Leningrad: “Nauka”.
TARAKANOVA, İ.M. (2008) Slovoobrazovaniye imen suşçestvitel’nıh v xakasskom yazıke. Abakan: Xakasskoe knijnoe izdatel’stvo.
Tarihî ve Etimolojik Türkiye Türkçesi Lugati 1-5 (2018-2018) (Hazırlayan: A. TİETZE). Türkiye Bilimler Akademisi: Ankara. (TETTL 1-5)
Tatarsko-Russkiy slovar’ (1966) (Hazırlayan: M.M. OSMANOV) İzdatel’stvo “sovetskaya entsiklopediya”: Moskva. (TatRS)
TENİŞEV, E.R. (1988) Sravnitel’no-istoriçeskaya grammatika tyurkskih yazıkov, morfologiya. Nauka: Moskva.
TODAYEVA, B.X. (1951) Grammatika sovremennogo mongol’skogo yazıka, Fonetika i morfologiya. İzdatel’stvo AN SSSR: Moskva.
TÖMÜR, H. (2011) Hazirqi zaman uygur tili grammatikisi. Milletler Neşriyati: Beycing.
TÜRKMEN, S. (2005) “Tökezlemek Kelimesinin Kökeni Üzerine”. Türk Dili Araştırmaları Yıllığı - Belleten, 53(2005/1), 185-188.
Turkmensko-Russkiy slovar’ (1968) (Editörler: N.A. BASKAKOV, B.A. KARRIYEV, M.Ya. HAMZAYEV) İzdatel’stvo “sovetskaya entsiklopediya”: Moskva. (TürkmRS)
Uygur tilinin izahliq lugiti 1-6 (1990-1998), (Hazırlayanlar: A. YAKUB, G. GEYURANİ vd.) Milletler Neşriyati: Ürümçi. (UTİL 1-6)
UZUNTAŞ H. (2015) “Karangu(y) > Karañu Kelimesi Moğolca mı, Türkçe mi?”. Gazi Türkiyat, Güz 2015/17, 175-182.
YULDAŞEV, A.A. (1981) Grammatika sovremennogo başkirtskogo yazıka. Nauka: Moskva.
ZEKİYEV, M. Z. (1993) Tatarskaya grammatika II: Morfologiya. Tatarskoye knijnoe izdatel’stvo: Kazan.
|
https://orcid.org/0000-0002-9628-2377 