|
On the Copula and Negative Form Emas, Boʻl- Copulative Verb, Bor and Yoʻq Sentences in Uzbek Turkish
KARAKUYU, Mehmet
JMTS, 2025, 22(2): 309-326; DOI: 10.58785/MTAD.22.2025.2.17
Published online: 22 October 2025
Article (PDF 425 KB)
ÖZET
Koşaçlar, herhangi bir sözlüksel madde başı özellik taşımayan, yüklem ile özne arasında dil bilgisel bir ilişki kurmakla yükümlü yapılardır. Koşaçlar, yeryüzünde pek çok dilde görülen dil bilgisel yapılardır. Bu yapıları bulunduran dillerden biri de Türkçedir. Türkçenin ulaşılabilen en eski kaynaklarından itibaren varlığını günümüze kadar sürdüren koşaçlar, Özbek Türkçesinde Türkiye Türkçesinden farklı biçimbirimlerde görülebilmektedir. Özne ve yüklem arasındaki söz dizimsel ilişkiyi kurmakla yükümlü, tarihsel süreçte sözlüksel anlamını yitirerek dil bilgisel bir biçimbirime dönüşen koşaçlar, dil bilimde hem isim hem de fiil cümleleri için önemli bir inceleme alanı oluşturmuştur. Özbek Türkçesinde koşaç, “toliqsiz fe’l” olarak adlandırılan e- ek-fiili ve onun olumsuz biçimi olan emas yapılarında bulunmaktadır. Ayrıca Özbek Türkçesinde, Türkiye Türkçesinde sıkça kullanılan [-DIr] biçim birimi de vardır. Diğer taraftan bu biçim birim, Özbek Türkçesinde [-dir] biçiminde tek şekilli olarak kullanılmaktadır. Koşaç görevli bu biçim birim, Özbek Türkçesinde çağdaş metinlerde çok sık görülmese de önceki dönemlerde hem isim hem de fiil cümlelerinde yüklem işaretleyici olarak kullanıldığı görülmüştür. Koşaç görevli bu yapıların dışında, bol- fiili de “kopulatif eylem” olarak işletilmiştir. Ancak bol- fiili cümlede aslȋ bir fiil olabileceği gibi, isim ve fiillerle birleşerek yardımcı eylem olarak da kullanılabilmektedir. Cümledeki fiil soylu yüklemleri birleşik çekimli yapan koşaçlar, dil bilimde çoğunlukla isim cümleleri üzerinden ele alınan bir çalışma alanı olmuştur. İsim cümlelerinde, koşaç yapılarının yüzey yapıda varlığı ya da yokluğu, dil bilim alanında tartışma konusu olmuştur. Özellikle bor (var) ya da yoʻq (yok) yüklemli isim cümleleri ile herhangi bir yüklem işaretleyicisi bulundurmayan isim cümleleri, bu tartışmaların odak noktasını oluşturmaktadır. Bu çalışmada Özbek Türkçesindeki koşaç yapıları, Türkiye Türkçesi ile Özbek Türkçesindeki örnek cümleler üzerinden karşılaştırmalı olarak ele alınmaya çalışılmıştır.
ANAHTAR SÖZCÜKLER
Koşaç, Özbek Türkçesi, e- ve emas yapısı, boʻl fiili, bor ve yoʻq cümleleri.
ABSTRACT
Copulatives are structures that do not have any lexical entry-heading feature and require measuring grammatical relations between the predicate and the subject. Copulatives are grammatical structures found in many languages around the world. One of the languages that contains these structures is Turkish. Copulatives, which have survived from the oldest accessible sources of Turkish to the present day, can be seen in different morphemes in Uzbek Turkish compared to Turkey Turkish. Copulatives, which are responsible for establishing the syntactic relationship between the subject and the predicate, and which have lost their lexical meaning and turned into a grammatical morpheme in the historical process, have constituted an important field of study for both noun and verb sentences in linguistics. In Uzbek Turkish, the copula is found in the constructions of the suffix verb e- called “toliqsiz fe’l” and its negative form emas. There is also the morpheme [-DIr] in Uzbek Turkish, which is frequently used in Turkish. On the other hand, this morpheme is encountered only in one form in Uzbek Turkish. Although this copula morpheme is not seen very often in contemporary Uzbek Turkish texts, it has been observed that it was used as a predicate marker in both noun and verb sentences in previous periods. Apart from these copula structures, the verb bol-, which is considered as a “copulative verb”, is also seen. However, the verb bol- can be a main verb in a sentence, but it can also be used as an auxiliary verb by combining with nouns and verbs. Copulatives, which make the verb-based predicates in the sentence compound inflected, have been a field of study in linguistics, mostly handled through noun phrases. The presence or absence of copula structures in the surface structure of noun phrases has been a matter of debate in the field of linguistics. Particularly, noun sentences with the predicates bor (var) or yoʻq (yok) and noun sentences without any predicate marker constitute the focal point of these discussions. In this study, copula structures were tried to be discussed comparatively through sample sentences in Turkish and Uzbek Turkish.
KEY WORDS
Copula, Uzbek Turkish, e- and emas structures, bo’l verb, bor and yo’q sentences.
KAYNAKLAR / BIBLIOGRAPHY
ABDURAHMANOV, Gʻ. A., SULEYMANOV A., XOLIYOROV X., OMONTURDIYEV J. (1979) Hozirgi O‘zbek Adabiy Tili. Toshkent: Oʻqituvchi.
ASQAROVA, M. (1980) Hozirgi O‘zbek Adabiy Tili. Toshkent: Oʻqituvchi.
ATICI, A. (2018) “İran Türk değişkelerindeki var / yok + iyelik yapısı üzerine eşzamanlı bir inceleme”, Türkbilig, Sayı 35: 165-180.
AYGEN, G. (2009) “How many manifastetions of “copula” can a language employ?”, Dil ve Edebiyat Dergisi, 6 (2): 15-30.
BANGUOĞLU, T. (2004) Türkçenin Grameri, TDK Yayınları, Ankara.
BODROGLİGETİ, A. J. E. (2001) A Grammar of Chagatay. Languages of the World/Materials 155, Lincoln Europa.
BODROGLİGETİ, A. J. E. (2003) An Academic Reference Garammar Modern Uzbek Vol II. Los Angeles: Lincoln Europa.
CLAUSON, Sir Gerard (1972). An Etymological Dictionary of Pre-Thirteenth-Century Turkish, London: Oxford University Press.
COŞKUN, V. (2000) Özbek Türkçesi. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
CRYSTAL, D. (2008) A Dictionary of Linguistics and Phonetics (Sixth Edition). Blackwell Puslishing.
ÇAKMAK, S. (2013) “Var ve Yok Sözcüklerinin Morfolojik Kimliği”, Turkish Studies, Volume 8/4: 463-471
ÇİÇEKDAĞI, C. (2016) “Kopula üzerine”, Kaygı Uludağ Üniversitesi Fen-Edebiyat Fakültesi Felsefe Dergisi, Bahar (26): 132-141.
DENY, J. (2012), Türkçe Dil Bilgisi (Osmanlı Türkçesi) Çev. Ali Ulvi Elöve, Günümüz Türkçesine Uyarlayan Ahmet Benzer, Kabalcı Yayınevi, İstanbul.
ECKMANN, J. (2017) Çağatayca El Kitabı. Çev. Günay Karaağaç, İstanbul: İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Yayınları.
EDİSKUN, H. (2017) Yeni Türk Dilbilgisi, Remzi Kitabevi, İstanbul.
ERCİLASUN, A. B., TAMİR N. (2020) “Çağataycadan Özbekçeye gramerleşme” (tur- ve yat- yardımcı fiillerinde). Dil Araştırmaları, 14 (26): 37-51.
ERGİN, M. (2004) Türk Dil Bilgisi, Bayrak Basım/Yayım/Tasarım, İstanbul.
GENCAN, T. N. (2001) Dilbilgisi, Ayraç Yayınevi. Ankara.
GÖKÇE, F. (2013) Gramerleşme Teorisi ve Türkçe Fiil Birleşmeleri. Ankara: Türk Kültürünü Araştırma Enstitüsü Yayınları.
GÜLENSOY, T., (2007) Türkçe Sözcüklerin Köken Bilgisi Sözlüğü. Ankara: TDK Yayınları.
HOJİYEV, A. (1970) To‘liqsiz Fe‘l. Toshkent: O‘zbekiston Fan Nashriyoti.
HATİPOĞLU, V. (1982) Türkçenin Sözdizimi, Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi Yayınları, Ankara.
İMER K., KOCAMAN A., ÖZSOY A.S. (2011) Dilbilim Sözlüğü. İstanbul: Boğaziçi Yayınları.
KARAAĞAÇ, G. (2016) Türkçenin Dil Bilgisi, Akçağ Yayınları, Ankara.
KARAKOÇ, B. (2000) “The finite copula bol-in Noghay and its functional equivalents in Turkish”, Studies on Turkish and Turkic Languages, Wiesbaden: Harrassowitz, 143-149.
KELEPİR, M. (2003) “Olmak, değil, var ve yok”, Proceedings of the XVIth Dilbilim Kurultayı (National Linguistics Conference), 23-24 May, Hacettepe Üniversitesi, Ankara
KORNFILT, J. (1996) “On copular clitic forms in Turkish”, https://www.researchgate.net/publication/50255756_On_Copular_Clitic_Forms_in_Turkish
MEHMET, G. (2008) “Türkçede çekim sürecinde kullanılan kopulatif formlar hüküm sözcüklerinin Salar Türkçesindeki görünüm ve işlevleri”, Gazi Türkiyat, Güz, Sayı 3: 131-146.
ÖZMEN, M. (2000) “Türkçede Değil Kelimesi ve Kullanımları”, Türk Dili ve Edebiyatı Degisi, C. 29: 189-244.
PUSTET, R. (2003) Copulas: Universals in the Categorization of the Lexicon. Oxford: Oxford UP.
RAHMATULLAYEV, SH. (2006) Hozirgi Adabiy O‘zbek Tili. Toshkent: O‘zbekistan.
SAĞ, Y. (2013) “Copula in turkish”. In MWPL 67: Proceedings of the 8th Workshop on Altaic Formal Linguistics (WAFL 8), 293-298.
SAYFULLAYEVA, R., KURBANOVA M. (2013) Zamonaviy O‘zbek Tili II Jild Sintaksis. Toshkent: Mumtoz Soʻz.
TUFAN, D. 2006. Türkçe Dilbilgisi. Ankara: Kurmay Kitap Yayın Dağıtım.
UZUN N. E. (2006) “A hierarchical explanation against the distinction of nominal copular sentences in Turkish” Turkic Languages 10: 111-130.
UZUN N. E. (2004) Dünya Dillerinden Örnekleriyle Dilbilgisinin Temel Kavramları Türkçe Üzerine Tartışmalar. İstanbul: Türk Dilleri Araştırmaları Dizisi.
VARDAR B. (2007) Açıklamalı Dilbilim Terimleri Sözlüğü. İstanbul: Multilingual Yayınları.
YAMAN E. (2000) Türkiye ve Özbek Türkçesinin Söz Dizimi Bakımından Karşılaştırılması. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
YILDIRIM H. (2012) Özbek Türkçesi (Dil Bilgisi – Alıştırmalar – Konuma – Metinler). Ankara: Gazi Kitabevi.
|
