ÖZET
Kâşgar, binlerce yıldır Doğu ülkeleri ile Batı ülkeleri arasında ticarî ve kültürel ilişkilerde kilit rol oynamıştı.  Doğu medeniyeti ile Batı medeniyetini buluşturan önemli bir kanal, Doğu ve Batı arasındaki ekonomik ve kültürel temaslardaki önemli bir köprüydü. Bu uzun köprü, tarihî süreç içinde ya Türkler tarafından kontrol edildi ya da Türkler bizzat bu coğrafyada kendileri yaşadılar.  Kâşgar, hem devletin hem de o devletin başşehrinin adı olarak Hunlar, Göktürkler, Uygur Kağanlığı, Karahanlı Devleti ve Turfan Uygurları dönemlerinde, Türklerin yaşadığı ya da ekonomisinin can damarı olan bir bölgeydi. Türkler, özellikle Karahanlılar devrinde, tarihten devraldıkları siyasî, ticari, ilim ve kültür merkezi olan mirası devam ettirmekle kalmayıp onu daha da canlandırarak Türk kültürünün vazgeçilmez kutsal mekânına dönüştürdüler. Türk yazısının ilk üç büyük yazı anıtı Orhun Yazıtları, Kutadgu Bilig ve Dîvânü Lugati’t-Türk'tür. Kutadgu Bilig’in ve Dîvânü Lugati’t-Türk’ün yazarları, Karahanlı devri bilginleridir. Eserlerinin ortaya çıkması Karahanlıların başkenti Kâşgar ile bağlantılıdır. Yûsuf Has Hâcib ve Kâşgarlı Mahmut, Karahanlı başkenti Kâşgar’da yetişmiş, onların sosyal-kültürel şahsiyetleri Kâşgar’da oluşmuştur. Bu makalede, dünyaca meşhur bilginlerin yetişip geliştiği, fikirlerinin olgunlaştığı, sosyal-kültürel şahsiyetlerinin oluştuğu hem de yazarların eserlerinin şöhretinin günümüze dek ulaşmasında önemli rolü olan Kâşgar’ın sosyal ve kültürel ortamı nasıldı? Karahanlılardan önce Kâşgar’da Türkler yaşıyor muydu? Türkçe konuşuluyor muydu? Yûsuf Has Hâcip devrinde Kâşgar’ın sosyal ve bilimsel çevresi nasıldı? gibi sorulara yanıt aranmaya çalışılmıştır.

ANAHTAR SÖZCÜKLER
Yûsuf Has Hâcib, Kutadgu Bilig, Kâşgar, Karahanlılar, bilim, eğitim.

ABSTRACT

Kashgar was a key player in commercial and cultural relations between the Eastern and Western countries for thousands of years. It was an important channel that combine Eastern civilization with Western civilization. It was an important bridge regarding economic and cultural contacts between East and West. This long bridge was either controlled by the Turks in the historical process, or the Turks themselves lived in these lands. Kashgar was a vital part of the Turks or the economy/during the periods of Huns, Gokturks, Uygur Kaganate, Qarakhans and Turfan Uygurs as both the name of the state and the name of the capital of that state. While Kashgar continued the legacy of becoming a political, commercial, scientific and cultural center, especially during the Qarakhans period, it had been revitalized and transformed into an indispensable sacred place of Turkish culture. The first three great monuments of Turkish writing are the Orhun Inscriptions, Kutadgu Bilig and Divanu Lugati't-Turk. The authors of Kutadgu Bilig and Divanu Lugati't-Turk were Karahan scholars. The emergence of these works was closely linked to Kashgar, the capital of the Qarakhans. Yusuf Has Hacib and Mahmud Kashgari were raised in Kashgar, the Karahanlı capital, and their social-cultural personalities were formed in Kashgar. How was the social and cultural environment of Kashgar, a city in which the world-famous scholars grew and developed, their ideas were mature, the socio-cultural personality, as well as the important role of the writers and the fame of their works on a daily basis? Did the Turks live in Kashgar before Qarakhans? Was Turkish spoken in there? What was the social environment of Kashgar before the Qarakhanid State was established? Such questions have been tried to be answered in this study.

KEY WORDS
Yusuf Has Hacib, Kutadgu Bilig, Kashgar, Qarakhanids, science, education.

KAYNAKLAR / BIBLIOGRAPHY

AHMET Haci. (1980) Deniz Ünçiliri, Kaşgar, Uygur Neşriyatı.
AKYÜZ Yahya (2013) Türk Eğitim Tarihi M.Ö. 1000 - M.S. 2015, Ankara, Pegem Akademi Yayıncılık.
AKYÜZ Yahya. (1982) Türk Eğitim Tarihi, Ankara, A.Ü. Eğitim Bilimleri Fakültesi Yayını.
ALLSEN Thomas T. (1983)  “The Yüan Dynasty and the Uighurs of Turfan in the 13th Century”, China Among Equals: The Middle Kingdom and Its Neighbors, 10th-14th Centuries, Morris Rossabi, Berkeley: University of California Press, ss. 243-280.
ALTUN Ara (1988) “Orta Asya Türk Sanatı İle Anadolu’da Selçuklu ve Beylikler Mimarisi”, Mimarbaşı Koca Sinan Yaşadığı Çağ ve Eserleri I, İstanbul, Vakıflar Genel Müdürlüğü Yayınları., 33-44.
ALPARGU Mehmet (2013) Orta Asya Türk Tarihi, (Ünite 8), Anadolu Üniversitesi Yayını No: 2288,  Eskişehir, Açıköğretim Fakültesi Yayını No: 1285. 140-167.
ARAT Reşid Rahmeti ve Ahmet TEMİR. (1992) “Türk Şivelerinin Tasnifi”, Türk Dünyası El Kitabı, 2. Cilt, Ankara, Türk Kültürünü Araştırma Enstitüsü.
ARAT Reşit Rahmeti (1972)  “Karluklar”, İ.A, VI.
ARAT Reşit Rahmeti (1979) Kutadgu Bilig I Metin, Ankara. TDK yayn.
ATA Aysu (2004) Türkçe İlk Kur’an Tercümesi (Rylands Nüshası): Karahanlı Türkçesi: Giriş, Metin, Notlar, Dizin, Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
ATALAY Besim (1992) Divanü Lûgat-it-Türk Tercümesi I,II,  III, TTK Basımevi (3. Baskı), Ankara.
ATAY, Hüseyin (1983) Osmanlılarda Yüksek Din Eğitimi, İstanbul: Dergah Yayınları.
BALTACI, Cahit. (1974)  XV-XVI. Asırlarda Osmanlı Medreseleri, Ankara: İrfan Matbaası.
BEAL, Samuel. (1884) Si-yu-ki, Buddhist Records of the Western World, 2 volss., Trubner’s Orıental Serıes, University College, London 1884. Reprint: Delhi. Oriental Kitaplar Reprint Corporation. 1969. (Sung Yun ve Fa-Hien’in Seyahatlerini içerir) https://archive.org/stream/siyukibuddhistre02hsuoft#page/n3/mode/2up, Erişim Tarihi: 25.12.2016.
BİLHAN, Saffet (1982) 900 yıllık bir Türk öğretim kurumu Buğra Han Tamğaç medresesi: vakıf belgesi, Ankara Üniversitesi Eğitim Bilimleri Dergisi, Sayı, 2 Cilt, 15, ss. 117-124.
BİLHAN, Saffet. (1988) Orta Asya Bilgin Türk Hükümdarları Devletinde Eğitim, Bilim, Sanat, İstanbul: TDV Yay.
BLAİR, SS. (2000)  “Arabic”, in C. E. BOSWORTH and M. SS. ASIMOV, History of Civilizations of Central Asia, Volume IV The age of achievement: A.D. 750 to the end of the fifteenth century, Part Two, The achievements, UNESCO.
BOMBACI Alessio. (1953) “Kutadgu Bilig Hakkında Bazı Mülahazalar”, 60. Doğum Yılı Münasebetiyle Fuad Köprülü Armağanı, İstanbul, Osman Yalçın Matbaası.
BOSWORTH C. E. (2000) “Legal and political sciences in the eastern Iranian world and Central Asia in the pre-Mongol period”, in C. E. BOSWORTH and M. SS. ASIMOV, History of Civilizations of Central Asia, Volume IV The age of achievement: A.D. 750 to the end of the fifteenth century, Part Two, The achievements, UNESCO.
CAN Yılmaz. (2002) “Anadolu Öncesi Türk Kenti” , Türkler Ansiklopedisi/Turkler, Cilt:3, İlk Çağ, Ankara,Yeni Türkiye Yayınları.
CH’EN shou 陳壽. (1959)  三國志, 5 cilt, Chung-hua Shu-chü, Pekin.
CHEN Haitao陳海濤, Liu Huiqin劉惠琴 (2006)《來自文明十字路口的民族-唐代入華粟特人研究》, 北京:商務印書館,  ss. 300-376;
CHEN Ming 陳明. (2013) 《中古醫療與外來文化》, 北京: 北京大學出版社,
CİCİ Recep (2001) Osmanlı Dönemi Islâm Hukuku Çalışmaları: Kuruluştan Fatih Devrinin Sonuna Kadar, Bursa: Arasta Yayınları.
ÇELEBİ Ahmed (1976) İslâm’da Eğitim-Öğretim Tarihi (çev. Ali YARDIM), İstanbul: Damla Yayınevi.
ÇETİN Yusuf (2015) “Erken Dönem İslam Cami Mimarisinde Maksure Kubbesi Geleneğinin Türk Cami Mimarisindeki Toplu Mekân Anlayışına Etkileri Üzerine Bir Değerlendirme”, The Journal of Academic Social Science Studies, Number: 35, ss. 115-126, Summer I 2015. Fırat Üniversitesi Eğitim Fakültesi Türkçe Eğitimi Bölümü-Elazığ.
DAĞ Mehmet, Hıfzırrahman R. ÖYMEN (1974) İslâm Eğitim Tarihi, Ankara: Milli Eğitim Basımevi.
DİLÂÇAR A. (1995)  Kutadgu Bilig İncelemesi, Ankara, TDK yayn,  3. Baskı.
ECKMANN, Jánoss. (1976) Middle Turkic glosses of the Rylands interlinear Koran translation, 149-159.
EDWARD H. Schafer (1985) The Golden Peaches of Samarkand: A Study of T’ang Exotics, 269-278.
EKREM Erkin (2002) “Seyahatnamelere Göre Göktürklerde Budizm”, Türkler Ansiklopedisi, Cilt: 3, İlk Çağ, Ankara, Yeni Türkiye Yayınları.
EKREM Nuraniye (2012) “Dunhuang Müzik Notaları”, MTAD (Modern Türklük Araştırmaları Dergisi), Cilt: 9, Sayı: 1, 101-159.
EKREM Nuraniye (2012) “Chang-Chien’in Seyahat Raporuna Göre Hunlar Dönemindeki Orta Asya’nın Sosyal ve İktisadi Durumu”, MTAD (Modern Türklük Araştırmaları Dergisi), Cilt: 9, Sayı: 2, 7-52.
EMİN Tursun (1992) 論維吾爾十二木卡姆形成, 論維吾爾十二木卡姆, 烏魯木齊: 新疆人民出版社.
EMMERİCK Ronald Erıc (1989)  “Khotanese and Tumshuqese,” in the Compendium linguarum Iranicarum, ed. R. Schmitt, Wiesbaden, 204-35.
ERCİLASUN Konuralp (2002) “Karahanlılar Devrinde Kaşgar”,  Kafalı Armağanı, Ankara, Akçağ Yayınları.
ERCİLASUN Konuralp (2003) Ch’ing Hanedanı Zamanında Kaşgar (19. Yüzyıl Başına Kadar), T.C. Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Tarih (Genel Türk Tarihi) Anabilim Dalı, Doktora Tezi (Tez Danışmanı Prof. Dr. Ayşe ONAT), Ankara.
ERÜNSAL İsmail E. (2012) “Kütüphane”, TDV İslam Ansiklopedisi, cilt: 27,  İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları.
ESİN Emel (1978)  “Böri Tigin Tamgaç Buğra Kara Hakan İbrahim’in (H. 444-60/1052-68) Semerkand’da Yaptırdığı Âbideler”, Sanat Tarihi Yıllığı, VIII (1978), ss. 37-55.
ESPOSITO John L. (1999) The Oxford History of Islam, New York: Oxford University Press, ss. 357.
FRYE Richard Nelson. (1975) The Cambridge History of Iran, Volume 4: From the Arab Invasion to the Saljuqs, Cambridge University Press, 150-154.
GABAIN, A. Von.  (1973) Das Leben im uigtirischen Königreich von Qočo (850-1250), Wiesbaden: in Kommission bei Otto Harrassowitz; Le Coq, Albert von,  (1985), Buried Treasure of Chinese Turkestan: An account of the activities and adventures of the second and third German Turfan Expeditions, London: George Allen & Unwin.
GABAIN Annemarie. (1961) Das uigurische Königtum von Chotscho, ca. 950-1250 [Koço Uygur Krallığı, 950-1250]. SDAW, Berlin.
GAO Meiqing 高美慶編 (1994)《敦煌吐鲁番文物》,  上海: 上海博物馆.
GAO Mingshi 高明士 (2004)《中國教育史》, 台北: 國立臺灣大學出版中心.
GENG Shimin 耿世民 (1994) 《敦煌突厥回鶻文書導論》, 臺北: 新文豐出版公司.
GÖKTÜRK Türker, İsa DAĞ (2014) “Nizamiye Medreselerinin Eğitim Öğretimdeki Rolü”, The International Journal Of Social Science, Number: 27, 457-469.
GILLIOT C. (2000a) “Theology” “, in C. E. BOSWORTH and M. SS. ASIMOV, History of Civilizations of Central Asia, Volume IV The age of achievement: A.D. 750 to the end of the fifteenth century, Part Two, The achievements, UNESCO, 117-131.
GILLIOT C. (2000b) “Qur’anic Exegesis”, in C. E. BOSWORTH and M. SS. ASIMOV, History of Civilizations of Central Asia, Volume IV The age of achievement: A.D. 750 to the end of the fifteenth century, Part Two, The achievements, UNESCO, 97-116.
GUİ Peng peng桂栖鹏, Shang Yanbin尚衍斌. (1994) 元代色目人進士考,《新疆大學學報(哲學社會科學版)》1994年第04期, 頁 72-78.
GUO Moruo郭沫若 (1962)《中國史稿》第4冊, 北京: 人民出版社.
GÜNDÜZ Mahmud (1976)  “İslâm’da Kitap Sevgisi ve İlk Kütüphaneler”, Vakıflar Dergisi, cilt XI, Ankara: Türk Tarih Kurumu Basimevi, 165-193.
GÜNDÜZ Mahmud. (1978) “Matbaanın Tarihçesi ve İlk Kur’an-ı Kerim Basmaları”, Vakıflar Dergisi, cilt XII, Ankara, Türk Tarih Kurumu Basimevi, 335-350.
HACİ Ahmet (1980) Deniz Ünçiliri, Kaşgar, Uygur Neşriyatı.
HAMBIS L. (1964)  "Kāšḡar", in Toumchouq, ed. M. Paul-David, M. Hallade ve L. Hambis, Paris, 1964,3-37.
HAMBLY Gavin (1969) Central Asia, Nevyork: Dell Publishing Co. Inc.
HANEDA Tōru羽田亨(1981) 西域文化史, Urumçi: 新疆人民出版社.
HAYİT Baymirza. (1988) “Türkistan Terimi Üzerine”, Türk Dünyası Araştırmaları Dergisi. Sayı: 53, 23-34.
HEDIN Sven. (1974) İpek Yolu, İstanbul: Milliyet Yayınları.
HILL Donald Routledge (1993) Islamic science and engineering, Edinburgh: Edinburgh University Press, 78-79.
HUNKAN Ömer Soner (2014) “Ortaçağ Semerkand’ında İlk Türk Üniversitesi: Tamgaç Han İbrahim Medresesi”, Trakya Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Dergisi, Cilt, 4, Sayı, 8, 17-44.
İZGİ Özkan (1985) “Uygur Kağanlarının T’ang Sülalesi Tarihlerine Göre Soy Kütüklerinin İncelenmesi”, Atatürk Üniversitesi, Fen-Edebiyat Fakültesi Araştırma Dergisi, Erzurum, Sayı 13.
İZGİ Özkan (1987) Uygurların Siyasî ve Kültürel Tarihi (Hukuk Vesikalarına Göre), Ankara, Türk Kültürünü Araştırma Enstitüsü Yayınları.
İZGİ Özkan (1989) Çin Elçisi Wang Yen-te’nin Uygur Seyahatnamesi, Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları.
İZGİ Özkan (2014) “Turfan Uygurları Kültürü Hakkında Bazı Düşünceler”, Orta Asya Türk Tarihi Araştırmaları (yayına hazırlayan: Erkin EKREM ve Serhat KÜÇÜK), Ankara, Türk Tarih Kurumu Yayınları, 83-94.
KAFESOĞLU İbrahim. (2003) Türk Millî Kültürü, İstanbul, Ötüken Neşriyat.
KAMBERİ Dolkun  (2005) “Uyghurs and Uyghur Identity”. Sino-Platonic Papers, Department of East Asian Languages and Civilizations University of Pennsylvania Philadelphia, USA.
KARİMOV E. E. (2000)  “The advent of Islam: extent and impact”, in C. E. BOSWORTH and M. SS. ASIMOV, History of Civilizations of Central Asia, Volume IV The age of achievement: A.D. 750 to the end of the fifteenth century, Part Two, The achievements, UNESCO.
KAŞGARLI Mahmud. (1986) Divanü Lûgat-it-Türk, C. I., Çev. B. ATALAY, 2. Baskı, Ankara, Türk Dil Kurumu Yay.
KAVAKÇI Yusuf Ziya (1976)  XI ve XII. asırlarda Karahanlılar devrinde Māvāraʼ al-Nahr İslâm hukukçuları, Ankara: Sevinç Matbaası.
KAYA Mahmut (1992) “Beytülhikme”, Cilt: 06, TDV İslam Ansiklopedisi, cilt: 6,  İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları.
KAZICI Ziya (1995) Anahatlarıyla İslam Eğitim Tarihi, İstanbul: Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Vakfı Yayınları.
KENAN Seyfi  (2013) ”Türk Eğitim Düşüncesi ve Deneyiminin Dönüm Noktaları Üzerine Bir Çözümleme”, Osmanlı Araştırmaları, Sayı 41.
KİTAPÇI Zekeriya (1995) Orta Asya Türklüğünün Büyük İslâm Kültür ve Medeniyetindeki Yeri, Konya, Damla Matb.
KONG Huiyi 孔慧怡 (2005)《重寫翻譯史》,  香港: 香港中文大學出版社, 63-74.
KÖPRÜLÜ Mehmet Fuat (2004) Türk Edebiyatı Tarihi,  Ankara: Akçağ Yayınları.
KÖYMEN Mehmet Altay (1983) Alparslan ve Zamanı-II, Ankara: Üniversitesi Dil ve Tarih Coğrafya Fakültesi Yayınları.
Lİ Fu Tong 李符桐 (1992) 回鶻與元朝建國之關係, 《李符桐論著全集》第3冊, 台北:臺灣學生書局, ss. 161-270.
Lİ Rong 李冗 (1983)《獨異志》卷上, 北京:中華書局.
LİN-GAN林幹 (1988)  突厥史 , 内蒙古人民出版社, 呼和浩 特.
LİU XİONG劉昫 (1975)《舊唐書》卷198 <大食國傳>,北京:中華書局.
LİU Yingsheng (1989) 劉迎勝, 《回回館雜字》與《回回館譯語》研究, 《元史及北方民族史研究集刊》第 12-13期, 南京大學歷史系元史組.
MALZAHN Melanie (2007) Instrumenta Tocharica, Indogermanische Bibliothek, Erste Reihe.
MAZU Yi馬祖毅  (1999)《中國翻譯史》上卷, 武汉: 湖北教育出版社.
METNİYAZ Rezak (1994) 熱扎克∙買提尼牙孜,《西域翻譯史》, 烏魯木齊: 新疆大學出版社.
MİRBABAEV A. K.  (2000) “The Islamic lands and their culture”, in C. E. BOSWORTH and M. SS. ASIMOV, History of Civilizations of Central Asia, Volume IV The age of achievement: A.D. 750 to the end of the fifteenth century, Part Two, The achievements, UNESCO.
MİROSHNİKOV L. I. (1992)  “A note on the meaning of the term ‘Central Asia’ as used in this book”, in A. H. DANI and V. M. MASSON, History of Civilizations of Central Asia, Volume I, The dawn of civilization: earliest times to 700 B.C., UNESCO, 477-480.
MUHİTTİN Macit. (2011) “Tercüme Hareketleri”, TDV İslâm Ansiklopedisi, cilt 40, Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı Yayın Matbaacılık ve Ticaret İşletmesi, ss. 500.
MUTİ İbrahim (2002) “Uygurların İslam’ı Kabul Ettikleri İlk Dönemlerdeki İslam Medreseleri”, Dîvân, İlmî Araştırmalar Dergisi, 2002/1, ss. 299-311.
OCAK A. Yaşar (2000) Alevî ve Bektaşî İnançlarının İslâm Öncesi Temelleri, İletişim Yay, İstanbul.
ÖZAYDIN Abdülkeri  (2007)  “Nizâmiye Medresesi”, TDV İslam Ansiklopedisi, cilt: 33,  İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları.
ÖZÖNDER BARUTCU, Sema (2002) “Eski Türklerde Dil ve Edebiyat”, Türkler, Cilt: 3, Ankara, Yeni Türkiye Yayınları.
PAAVILAINEN M. Helena. (2009) Medieval Pharmacotherapy-Continuity and Change: Case Studies from Ibn Sīnā and Some of His Late Medieval Commentators, Leiden; Boston: Brill.
PAKET-CHY A. (2000) “The contribution of eastern Iranian and Central Asian scholars to the compilation of hadîths”, in C. E. BOSWORTH and M. SS. ASIMOV, History of Civilizations of Central Asia, Volume IV The age of achievement: A.D. 750 to the end of the fifteenth century, Part Two, The achievements, UNESCO,  91-97.
POLO MARCO (1921) The Book of Marco Polo, The Venetian, Translated by H. YULE, Edited by H. CORDIER, l-ll, London.
PORMANN E. Peter and Emilie SAVAGE-SMITH (2007) Medieval Islamic Medicine, Washington, DC: Georgetown University Press.
RAO Zongyi 饒宗頤編. (2000)《敦煌吐魯番本文選》,  北京: 中華書局.
ROBERTS John (1973) Civilization: The emergence of man in society, Del Mar, California: CRM Books, ss.525.
RONG Sincan榮新江, ZHANG Zhiqing 張志清主編 (2004),《從撒馬爾干到長安—粟特人在中國的文化遺迹》, 北京: 北京圖書館出版社, ss.3-58;
RONG Xinjiang榮新江. (2000) 摩尼教在高昌的初傳,《中國學術》 第1輯, 北京:商務印書館.
SAKAOĞLU Necdet (1993) Osmanlı Eğitim Tarihi, İstanbul: İletişim yayınları.
SAYILI Aydın (2002) “Orta Çağ Bilim ve Tefekküründe Türklerin Yeri”, Türkler Ansiklopedisi, s. 614-622.
SCHAFER Edward H. (1985) The Golden Peaches of Samarkand: A Study of T’ang Exotics, Berkeley and Los Angeles: University of California Press.
SSU-MA Ch’ien 司馬遷 (1989, 1975) Shih-chi 史記Pekin, Chung-hua Shu-chü, 10 cilt. (Uygurca çev), Urumçi, Xinjiang Halk Neşriyatı.
SUN Simiao孙思邈. (1955)《千金翼方》卷12 , 養老食療第四∙服牛乳補虛破氣方 , 北京: 人民衛生出版社;
SUN Simiao孫思邈撰, 李景榮等注 (1998)《千金翼方校釋》卷12 , 養老食療第四∙服牛乳補虛破氣方, 北京: 人民衛生出版社.
SÜMER Faruk (1993) Eski Türklerde Şehircilik, Ankara Türk Tarih Kurumu.
ŞAHİN Kamil (2008) “Karahanlılar Dönemi Dâru’l-Merdâ Hastanesi, Vakfiyesi”, Vakıflar Dergisi, 31, 227-244.
ŞEŞEN Ramazan (2001) İslam Coğrafyacılarına Göre Türkler ve Türk Ülkeleri, VII. Dizi -Sayı 173, Ankara, Türk Tarih Kurumu Basımevi.
TANG Yongtong湯用彤(1991)《漢魏兩晉南北朝佛教史》, 上海: 上海書店出版社, 2-15.
TAŞDEMİRCİ Ersoy (1989) “Medreselerin Doğuş Kaynakları ve İlk Zamanları”, Erciyes Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, Sayı: 2, ss.  273.
TAŞDEMİRCİ Ersoy (2001) Türk Düşünce Tarihi, Ankara: Atatürk Kültür, Dil ve Tarih Yüksek Kurumu Atatürk Kültür Merkezi yayını.
TEKİNDAĞ Şahabettin (1973) “Medrese Dönemi”,  Sadi Irmak, Cumhuriyetin 50. yılında İstanbul Üniversitesi, İstanbul: İstanbul Üniversitesi Yayınları.
THOMSON J. Oliver (1948) History of Ancient Geography, New York, ABD Cambridge University Press.
TOGAN Zeki Velidi (1941) “Biruni’s Picture of the World”, Memoirs of the Archaeological Survey of India, LIII, New Delhi, 60-62.
TOGAN Zeki Velidi (1960)  Türk Türkistan, İstanbul, Toprak Yayınları.
TOGAN Zeki Velidi (1981) Umumî Türk Tarihine Giriş, Enderun Kitapevi, İstanbul Üniversitesi, Edebiyat Fakültesi Yayınları, Tarih Araştırmaları.
TREMBLAY Xavier (2007) “Kanjaki and Kāšγarian Sakan contributions towards a comparative grammar of iranian languages”. Central Asiatic Journal vol. 51. no:1. pp. 63-76, İran Araştırmaları Merkezi, Columbia Üniversitesi Cilt. XVI, Fasc. 1, ss. 48-50, http://www.iranicaonline.org/articles/kashgar-kasgar-town-in-xinjiang, erişim Tarihi: 25 2. 2017.
TSAİ Wen-Shen (1967) Li Teyü’nün Mektuplarına Göre Uygurlar, Taipei. (Yayınlanmamış Doktora Tez), XI+249.
TU You 杜佑 (1935) Tong Tian 通典3 cilt, 上海, 商務印書館.
TUO tuo 脫脫 (1977) 《宋史》 , 卷 490 <外國傳六•回鶻傳>, 北京:中華書局.
TURAN Osman  (1969)  Selçuklular Tarihi ve Türk-İslâm Medeniyeti, İstanbul: Turan Neşriyat Yurdu.
TURAN Osman  (1993) Selçuklu Tarihi ve Türk İslâm Medeniyeti, İstanbul: Boğaziçi Yayınları.
TÜRKELİ Cevat (1990) Çin Kaynaklarına Göre Hunların Ataları, İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Yayınlanmamış Doktora Tezi, İstanbul.
USTA Aydın (2007) Samanizmden Müslümanlığa Türklerin İslâmlasma Serüveni, Sâmânîler Devleti 874-1005, İstanbul: Yeditepe Yayınevi;
MACİT Muhittin (2011) “Tercüme Hareketleri”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi (DİA), İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı,  cilt. 40,  ss. 498-504.
ÜÇOK Necip (1943)  “Filoloji Bakımından Türkler Ve Komşuları”, Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi Dergisi, Sayı: 4 Cilt: 1, ss. 7-16. http://dergiler.ankara.edu.tr/dergiler/26/1035/12495.pdf. Erişim tarihi: 29/01/ 2017.
ÜLKEN Hilmi Ziya (1997) Uyanış Devirlerinde Tercümenin Rolü, İstanbul, Ülken Yayınları.
ÜLKEN Hilmi Ziya (2011) Uyanış Devirlerinde Tercümenin Rolü, İstanbul, Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları.
WANG Binghua王炳華 (1989) 《吐魯番的古代文明》, 烏魯木齊: 新疆人民出版社.
WANG Hongmei王紅梅、楊富學, Yang Fu xue, (2006),《元代畏兀兒的界定及其文化區域》《青海民族學院學報》2006年第1期, 頁54-62;
WANG Xiaofu王小甫. (1992)《唐、吐蕃、大食政治關係史》, 北京:北京大學出版社, ss. 196-220;
WANG Xin王欣. (2015)「漢唐時期の西域仏教とその東伝ルート」, Waseda Rilas Journal, No. 3 (2015年10月), 頁321-326.
WEİ Changhong ve diğerleri魏長洪等. (1998)《西域佛教史》, 烏魯木齊: 新疆美術攝影出版社.
WEİ Changhong 魏长洪. (1994)《西域佛教史》, 烏魯木齊: 新疆美術攝影出版社.
XİAO Qiqing蕭啟慶. (2000) 元代蒙古色目進士背景的分析, 《漢學研究》第 18 卷第 1 期 (民國 89 年 6 月), 頁101-128.
YANG Fu xue 楊富學. (2003) 元代內地畏兀兒僧徒佛事活動輯考, 《宗教與民族》第 2 輯, 北京: 宗教文化出版社.
YANG Fu xue杨富学. (2003)《回鶻文献与回鶻文化》, 北京: 民族出版社.
YANG Fuxue杨富学. (1998)《回鹘之佛教》,  烏魯木齊: 新疆人民出版社.
YANG Fuxue楊富學. (2004) 高昌回鶻醫學稽考,《敦煌學輯刊》2004年第2期, ss. 127-137.
YANG Fuxue楊富學. (2015) 回鶻社會文化發展逆演進現象考析, 《暨南學報》(哲學社會科學版)總第 195 期, 2015年4月, 頁147-154.
YAZICI N. (1992)  İlk Türk İslâm Devletleri Tarihi. Ankara, Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Yayınları.
YILDIRIM Kürşat (2012) “Doğu Türkistan ve İlk Sâkinleri”, Türk Dünyası İncelemeleri Dergisi, XII/1 (Yaz 2012), s.419-440.
YULE Henry (1875, 2009) The Book of Ser Marco Polo the Venetian, concerning the kingdoms and marvels of the East, 2nd ed. rev., 2 vols., London. 15 Ağustos 2009, İran Araştırmaları Merkezi, Columbia Üniversitesi Cilt. XVI, Fasc. 1, ss. 48-50, http://www.iranicaonline.org/articles/kashgar-kasgar-town-in-xinjiang, erişim Tarihi: 25 2. 2017.
ZHANG Chuan Xi張傳璽. (1989)《中國古代史綱》下冊, 北京: 北京大學出版社.
ZHANG Guangda張廣達, (2001), 絲綢之路: 東西方文明交往的通道, 榮新江, 《中古中國與外來文明∙序》 , 北京: 生活·讀書·新知三聯書店, ss.1-14.
ZHANG Riming張日銘, (2002)《唐代中國與大食穆斯林》, 銀川: 寧夏人民出版社, ss. 82-100.
ZHENG Acai 鄭阿財. (2016) 唐代漢字文化在絲綢之路的傳播, 《浙江大學學報: 人文社會科學版》2016年 第4期, 頁5-17.
ZIEME Peter (2000)  “The Search for knowledge through translation: translations of Manichaean, Christian and Buddhist literature into Chinese, Turkic, Mongolian, Tibetan and other languages”, in C. E. BOSWORTH and M. SS. ASIMOV, History of Civilizations of Central Asia, Volume IV The age of achievement: A.D. 750 to the end of the fifteenth century, Part Two, The achievements, UNESCO.