|
The Vatican Manuscript With Mixed Historical Dialects: Vat.Turc.431
ATALAN, Soner
JMTS 2021, 18(2):203-243; DOI: 10.1501/MTAD.18.2021.2.13
Published online:10 January 2022
Article (PDF 1,2 MB)
ÖZET
“Karışık dilli” ya da “karışık tarihî lehçeli” olarak isimlendirilen eserlerin oluşumu ile ilgili Türkologlar tarafından farklı görüşler ortaya atılmıştır. Oluşum şartları ve sebepleri hakkında farklı görüşler olsa da bu eserlerin bünyesinde Harezm-Kıpçak-Oğuz-Doğu (Çağatay) Türkçesi dil özelliklerinin karışık görüldüğü yadsınamaz bir gerçektir. Bu çalışmanın konusu olan yazma da karışık tarihî lehçeli eser olma özelliği taşımaktadır. Karışık Tarihî Lehçeli Vatikan Yazması olarak tavsif ettiğimiz bu yazma Vatikan Apostalik Kütüphanesi bünyesinde Vat.Turc.431 katalog numarası ile kayıtlıdır. Eserde 120 varak bulunmaktadır. Eser’in muhtevasını kısa bir ifade ile izah etmek gerekirse, eser dinî-tasavvufî hikȃyeler ile ilmihȃl bilgilerinden oluşmaktadır.
Eserin dil özellikleri ses bilgisi ve şekil bilgisi açısından incelendiğinde karışık tarihî lehçeli olma özelliği ortaya çıkmaktadır. Ses bilgisi açısından örnek vermek gerekirse; Eski Türkçe döneminde edgü olarak bulunan sözcük bu yazmada hem eḍgü hem deeyü olarak kullanılmakta, yine Eski Türkçe döneminde adak olarak bulunan sözcük bu yazmada hem aḍak hem de ayak olarak kullanılmaktadır. Eski Türkçe döneminde úuduġ olarak bulunan sözcük bu yazmada úuḍuġ, úuḍuú ve úuyu olarak üç farklı biçimiyle kullanılmaktadır. Bu örnekler dışında, eserdeki karışık tarihî lehçe özellikleri içerisinde tespit edilen her ses ve şekil özelliği ayrı ayrı başlıklar halinde incelenmiştir. Bu çalışmada eserin imla, ses ve şekil özellikleri üzerinden Kazan sahası edebî dilinin tarihî gelişimi ve bu sahada yazılan eserler arasında bağlantı kurulmaya çalışılmıştır. Bu yazmanın dil özelliklerinin incelenmesi, söz varlığının tespit edilip sözlüğünün hazırlanması karışık tarihî lehçeli eserler üzerine yapılan çalışmaları genişletecek ve yeni çalışmalara kaynak oluşturacaktır.
ANAHTAR SÖZCÜKLER: Karışık Tarihî Lehçeli Eserler, Karışık Dilli Eserler, Oğuz, Kıpçak, Harezm, Doğu Türkçesi, Dinî-Tasavvufî.
ABSTRACT
Different opinions have been put forward by Turcologists regarding the formation of works named as "mixed dialect" or "mixed historical dialect". Although there are different opinions about the formation conditions and reasons, it is an undeniable fact that the characteristics of Harezm-Kipchak-Oghuz-Eastern Turkish are mixed in these works. The manuscript, which is the subject of this study, is also a work with mixed historical dialects. This manuscript, which we call, The Vatican Manuscript With Mixed Historical Dialects is registered in the Vatican Apostalik Library with catalog number Vat.Turc.431. There are 120 leaves in this manuscript. To explain the content of the work with a short expression, this manuscript consists of religious-mystical stories and catechism information.
When the linguistic features of the work are examined in terms of phonetic and morphological information, the feature of having a mixed historical dialect emerges. To give an example in terms of phonetic; The word edgü in the ancient Turkish period is used both as eêgü and eyü in this manuscript. The word used as adaú in the Old Turkish period is used both as aêaú and ayaú in this manuscript. The word "úuduġ" in the Old Turkish period is used in three different forms as "úuêuġ", "úuêuú" and "úuyu" in this manuscript. Apart from these examples, each phonetic and morphological feature detected in the mixed historical dialect features in the work has been examined under separate titles. Examining the language features of this manuscript, determining its vocabulary and preparing its dictionary will expand the studies on mixed historical dialect works and will be a source for new studies.
KEYWORDS: Mixed Historical Dialect Works, Mixed Language Works, Oghuz, Kipchak, Harezm, Eastern Turkish, Religious-mystical.
KAYNAKLAR / BIBLIOGRAPHY
ALIŞIK C. E. (2003) “Hülagu Han”. Türk Yolu Dergisi, 7, ss. 32-38.
ALIŞIK C. E. (2014) ''Orta Asya Türk-Moğol Tarihçiliğinde Türk Soylu Toplulukların Ortak Tarihî ve Edebî Anlayışı Üzerine Katkılar'', XI. Milli Türkoloji Kongresi Bildirileri C. I, 11-13 Kasım 2014, İstanbul Büyükşehir Belediyesi Kültür Daire Başkanlığı Kültürel Etkinlikler Müdürlüğü, İstanbul, ss. 173-174.
ARAT R. R. (1947) Kutadgu Bilig I: Metin. İstanbul: Milli Eğitim Basımevi.
ARAT R. R. (1987) “Anadolu Yazı Dilinin Tarihî inkişafına Dair”, Makaleler Cilt I, Ankara: TKAE Yayınları, s. 318.
ATA A. (1997) Rabgûzî Kısasü'l-Enbiya (Peygamber Kıssaları) I - Giriş -Metin- Tıpkıbasım. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
ATA A. (2002) Harezm-Altınordu Türkçesi, TDAD: 36, İstanbul: Kebikeç Yayınları
BARUTCU ÖZÖNDER F. S. (2000) “Doğu Türk Yazı Dili Edebî Çevresi ve Timur”. Türklük Bilgisi Araştırmaları/Journal of Turkish Studies, 24/111, ss. 287-295.
BARUTCU ÖZÖNDER F. S. (2002) “Türk Dilinin Tarihî Dönemlerine Üzerine Birkaç Söz”. Türkbilig, ss. 3, 203-210.
BARUTCU ÖZÖNDER F. S. (2017) “Kırım Türklüğüne ve Diline Bir Bakış.” Polatlı Kırım Tatar Türkçesi Sözlüğü (Haz.: D. EVİRGEN, C. EVİRGEN ), Ankara: Öncü Basım Yayın, ss. 3- 27.
BARUTCU ÖZÖNDER F. S. (2018) “Kutadgu Bilig II Kutadgu Bilig’in Metin Türü ve Tarihsel Diyalektoloji İçin Değeri.” Çukurova Üniversitesi Türkoloji Araştırmaları Dergisi. Cilt 3, Sayı: 2, Aralık, ss. 179-253.
BATTAL A. (1997) İbni-Mühenna Lûgati (İstanbul nüshasının Türkçe bölümünün endeksidir). Ankara: TDK Yayınları.
BODROGLIGETI A. (2001) A Grammar of Chagatay. Muenchen: Lincom Eurapa.
BROCKELMANN C. (1954) Osttürkische Grammatik der Islamischen Litteratursprachen Mittelasiens. Leiden.
BULUÇ S. (1954) “Eski Bir Türk Dili Yadigarı: Behcedü’l-hada’ik fi mev’i-zeti’l-hala’ik”, TDED, C. VI, ss. 119-131.
CAFEROĞLU A. (2000) Türk Dili Tarihi 2. 4. Baskı, İstanbul: Enderun Kitabevi.
CANPOLAT M. (1968) “Behcetü’l-Hadâ'ik’in Dili Üzerine”, TDAY-Belleten 1967, ss. 165-175
CLAUSON Sir G. (1972) An Etymological Dictionary of Pre-Thirteenth Century. Oxford: Clarendon Press.
ÇETİN Ç. Z. (2006). “Tatar edebiyatının gelişimi”, Akademik Bakış Uluslararası Hakemli Sosyal Bilimler E-Dergisi, (9), ss. 1-19.
DOERFER G. (1977) “Das Chorasantürkische”, TDAY-Belleten, Ankara, ss. 127-204.
ECKMANN J. (1988). “Harezm Türkçesi”, (Çeviren Mehmet AKALIN), Tarihî Türk Şiveleri. Ankara: Türk Kültürünü Araştırma Ensitüsü Yayınları.
ECKMANN J. (2011) Harezm, Kıpçak ve Çağatay Türkçesi Üzerine Araştırmalar. (Haz. Osman Fikri SERTKAYA), Ankara: TDK Yayınları.
ERCİLASUN A. B. ve Ziya Akkoyunlu (2014). Dîvânu Lugâti’t-Türk (Giriş-Metin-Çeviri-Notlar-Dizin), Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
ERDEM M. ve SARI M. (2010) “Karışık Dilli Eserlere Farklı Bir Bakış”, Turkish Studies International Periodical For the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic Volume 5/1 Winter 2010.
ERGENE O. (2012) Sibîcȃbî Gülistan Çevirisi (Giriş-Dil İncelemesi-Metin-Çeviri-Dizin-Tıpkıbasım), Doktora Tezi, Çukurova Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Adana.
ERGİN M. (2009) Türk Dil Bilgisi, İstanbul: Bayrak Basım/Yayın/Tanıtım.
ERGİN M. (2011) Orhun Abideleri, İstanbul: Boğaziçi Yayınları.
ERTAYLAN İ. H. (1960) Yusuf ile Züleyha, İÜEF Yayınları.
EVİRGEN D. ve EVİRGEN C. (2017) Polatlı Kırım Tatar Türkçesi Sözlüğü. Ankara: Öncü Basım Yayın.
GAÁL B. (2017) “King Śibi in the East and the West: Following the Flight of a Suppliant Dove”, Int. class trad. (2017) 24(1):1–34
GABAIN A. von. (1988) Eski Türkçenin Grameri. Çeviren: Mehmet AKALIN, Ankara: TDK Yayınları.
GALİYEVA E. (2013) “Tatar medreseleri”, (Aktaran: Ezgi Sırtı), Yeni Türkiye Dergisi: Türk Dünyası Özel Sayısı - II. 54, ss. 2026-2031.
GÖZÜTOK A. (2008) “Rabgûzî, Kısasu’l-Enbiyâ: XIX. Yüzyıla Ait Bir Kazan Yazması”, A.Ü. Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Dergisi, Sayı 37, Erzurum.
GÜLSEVİN G. (2010) “Oğuzca Olmayan Türk Lehçelerindeki Oğuzca Unsurlar ve Bunlara Teorik Bir Yaklaşım”, Turkish Studies, 5/1, ss. 57-76
GÜLSEVİN G. (2016) “11.Yüzyılda Hangi Oğuz Diyalektleri Vardı?”, Bilig, 76, ss. 269-300.
GÜLSEVİN G. (2017) Eski Anadolu Türkçesinde Ekler. Ankara: TDK Yayınları.
HACIEMİNOĞLU N. (1997) Harezm Türkçesi ve Grameri, Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi.
HACIEMİNOĞLU N. (2000) Kutb’un Husrev ü Şîrîn’i ve Dil Hususiyetleri, Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
HACIEMİNOĞLU N. (2015). Türk Dilinde Edatlar, İstanbul: Bilge Kültür Sanat.
HİSAMOVA F. M. (2011) XVI.-XVIII. Yüzyıl Eski Tatar Edebî Dilinin Karmaşıklık Nedeninin Tarihî-Kültürel Durumu, 38. ICANAS (Uluslararası Asya ve Kuzey Afrika Çalışmaları Kongresi), Ankara,10-15 Eylül 2007, Bildiriler, Dil Bilimi, Dil Bilgisi ve Dil Eğitimi, I. Cilt, Atatürk Kültür, Dil ve Tarih Yüksek Kurumu Yayınları, Ankara 2011, s. 767-771
IVANICS M., USMANOV, M. A. (2002) Das Buch der Dschingis-Legende (Däftär-i Cingiz-nämä), Szeged.
KARAHAN A. (2013) “Codex Comanicus’ta Hayvan Adları”, Turkish Studies, 8/1, ss. 1839-1865.
KORKMAZ Z. (1972) “Kâşgarlı Mahmut ve Oğuz Türkçesi”, Türk Dili, Dîvânu Lugâti’t-Türk Özel Sayısı, 253, ss. 3-19.
KORKMAZ Z. (1973) Marzubanname Tercümesi (İnceleme-Metin-Sözlük-Tıpkıbasım), Ankara: Ankara Ün. DTCF Yayınları.
KORKMAZ Z. (1974) “Eski Türkçedeki Oğuzca Belirtiler”, Türkoloji Dergisi, 6/1, ss. 15-30.
KORKMAZ Z. (1974) “XI-XIII. Yüzyıllar Arasında Oğuzca”, TDAY Belleten, Ankara, ss. 41-48.
KORKMAZ Z. (2003) Türkiye Türkçesi Grameri: Şekil Bilgisi, Ankara: TDK Yayınları.
KÖPRÜLÜ F. (1945) “Çağatay Edebiyatı”, MEB İslâm Ansiklopedisi, c. III, ss. 270-323.
KÖPRÜLÜ F. (1980) Türk Edebiyatı Tarihi. İstanbul: Ötüken Yayınları.
KURAT A. N. (1954) “Kazan Hanlığı (1437-1556)”. DTCF Dergisi, Ankara, ss. 227- 248.
KÜTÜKÇÜ M. (2005) Eski Anadolu Türkçesiyle Yazılmış Satır Arası Bir Kur’an Tercümesi (Gramer-Metin-Tertip-Sözlük 535b-616b). Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Cumhuriyet Üniversitesi, Sivas.
MANSUROĞLU M. (1956) “Şeyyad Hamza’nm Doğu Türkçesine Yaklaşan Manzumesi”, TDAY-Belleten, s. 125-144
MANSUROĞLU M. (1998). “Eski Osmanlıca”, Çeviren: Mehmet Akalın, TarihîTürk Şiveleri, Ankara: Türk Kültürünü Araştırma Enstitüsü Yayınları. ss. 247-276.
ONUR S. (2020) “Harezm Türkçesiyle Yazılmış Bir Fal Kitabı”, Modern Türklük Araştırmaları Dergisi, Cilt 17, Sayı 1 (Mart 2020), ss. 96-119.
ONUR, S. (2021). “Harezm Türkçesi Özellikleri Gösteren Sıfatü’l-Kıyâmet Risalesi ve Harezm Türkçesi Üzerine Yeni Bir Teori” Çukurova Üniversitesi Türkoloji Araştırmaları Dergisi, 6(2), 907-946.
ONUR, S. (2021). “Harezm Türkçesinin İdil Boyunda Devamı ve Nasîhatü’s-Sâlihîn” Orta Türkçe Döneminin İlk Evresi: Sorunları ve Çözüm Önerileriyle Harezm Türkçesi, s. 373-404.
PERTSCH W. (1889) Die Handschriften-Verzeichnisse der Königlichen Bibliothek zu Berlin.
PROVERBIO D. V. (2010) Turcica Vaticana, Cıttà Del Vatıcano Bıblıoteca Apostolıca Vatıcana.
PROVERBİO D. V. (2013) “ ‘İsa the Prophet: Some Turkish Anecdotes not Found in the Arabic Tradition. Part 3: A Context-based Approach: Central Asian Collections”. Comparative Oriental Manuscript Studies Newsletter.
ROSSI E. (1953) Elenco dei manoscritti turchi della Biblioteca Vaticana.
SPULER B. (2011) İran Moğolları, Siyaset, İdare ve Kültür, İlhanlılar Devri (1220-1350), Çev. Kemal KÖPRÜLÜ, Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları.
STEINGASS F. J. (1963). A comprehensive Persian-English dictionary. London: Routledge & K. Paul.
ŞAHİN E. (1999). “Osmanlıların Kazan Tatar Türklerinin Kültürü ve Diline Etkileri”, Osmanlı, C. 9, Yeni Türkiye Yayınları, Ankara 1999, ss. 353-360.
ŞAHİN E. (2003) Tarihî ve Çağdaş Türk Yazı Dillerinde Hâl Ekleri ve İşlevleri, Marmara Üniversitesi, Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü, Doktora Tezi, İstanbul.
Tanıklarıyla Tarama Sözlüğü, A-B (1996). Ankara: TDK Yayınları.
Tanıklarıyla Tarama Sözlüğü, C-D (1996). Ankara: TDK Yayınları.
Tanıklarıyla Tarama Sözlüğü, E-İ (1996). Ankara: TDK Yayınları.
Tanıklarıyla Tarama Sözlüğü, U-Z (1996). Ankara: TDK Yayınları.
Tanıklariyle Tarama Sözlüğü I (A-Z) (1943). İstanbul: Cumhuriyet Basımevi.
Tatar entsiklopediya süzlege (Tatarskiy enstsiklopediçeskiy slovar', na tatarskom yazıke) / Gl. red. M.H. Hasanov; Otv. red. G.S. Sabiryaznov. - Kazan': İnstitut Tatarskoy entsiklopedii AN RT, 2002 [Татар энциклопедия сүзлеге (Татарский энциклопедический словарь, на татарском языке) / Гл. ред. М.Х. Хасанов; Отв. ред. Г.С. Сабирзянов. - Казань: Институт Татарской энциклопедии АН РТ, 2002].
TEKİN Ş. (1974) “1343 Tarihli Bir Eski Anadolu Türkçesi Metni ve Türk Dilinde olga-bolga sorunu”, Belleten (1973-1974), Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları, ss. 59-157.
TOGAN Z. V. (1946) Umumî Türk Tarihine Giriş, İstanbul: İsmail Akgün Matbaası.
USMANOV M. A. (1972) Tatarskiye İstoriçeskiye İstoçniki XVII-XVIII vv., Kazan, s. 66.
YÜKSEKKAYA G. S. (1993). Harezm Türkçesi Satir Arasi Kur'an Tercümesi: Giriş-Metin-Sözlük I-II. Doktora Tezi, Marmara Üniversitesi, İstanbul.
YÜKSEKKAYA G. S., ARGUNŞAH M. (2013). Tarihî Türk Lehçeleri Karahanlıca Harezmce Kıpçakça Dersleri, Kesit Yayınları, İstanbul.
ZENGİN A. U. (2007). Karışık Dilli Bir Kur’an Çevirisi Yazmanın 144b-182a Yaprakları Üzerinde Dil İncelemesi, Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, İstanbul Üniversitesi, İstanbul.
|
