Tuva Kültüründe Satranç ve Tuva Türkçesinde Satranç ile İlgili Söz Varlığı
BARAN, Buket
MTAD 2023, 20(1): 73-93; DOI: 10.58785/MTAD.20.2023.1.5
E-yayın Tarihi: 3 Temmuz 2023
Makale (PDF 2,8 MB)

Chess in Tuvan Culture and Vocabulary of Chess in Tuvan Turkish
BARAN, Buket
JMTS 2023, 20(1): 73-93; DOI: 10.58785/MTAD.20.2023.1.5
Published online: 3 July 2023
Article (PDF 2,8 MB)

ÖZET
Entelektüel bir spor dalı olarak bilinen satranç çeşitli değişimler ve oyun eklemeleriyle günümüze ulaşmış, iki kişi tarafından karşılıklı olarak oynanan bir masa oyunudur. Satranç Tuva’da da en sevilen ve yaygın olarak oynanan oyunların başında gelmektedir. Bu sebeple satranç tıpkı Türk, Arap, Fars, Hint ve Batı dünyasında olduğu gibi Tuva kültüründe de önemli bir konumda bulunmaktadır. Tuva satrancında figürlerin isimlerinin ve oyunun kurallarının kendine özgü özellikleri bulunmaktadır. Tuvalar satranca geleneksel yaşam özelliklerini de katarak kendilerine özgü satranç türleri geliştirmişlerdir. Bu bağlamda çalışmada Tuva kültüründe satrancın konumu tespit edilmeye çalışılmış olup, Tuva Türkçesinde yer alan satranç kültürüne ait söz varlığı incelenmiş ve sözcüklerin genel Türk dili alanındaki durumları da değerlendirilmeye çalışılmıştır.

ANAHTAR SÖZCÜKLER
Tuva kültürü, Tuvalar, Tuva Türkçesi, satranç, sözvarlığı.

ABSTRACT
Chess, known as an intellectual sport, is a board game played by two people mutually, which has survived thanks to various changes and additions to the game. Chess is also one of the most popular and widely played games in Tuva. For this reason, chess has an important position in Tuvan culture, just as it is in the Turkic, Arab, Persian, Indian and Western worlds. In Tuvan chess, the names of the figures and the rules of the game have their own peculiarities. Tuvans have developed their own unique chess types by adding traditional life features to chess. In this context, in this study, the position of chess in Tuvan culture has been tried to be determined, the vocabulary of chess culture in Tuvan Turkish has been examined and the situation of the words in the general Turkic languages has been tried to be evaluated.

KEY WORDS
Tuvan culture, Tuvans, Tuvan Turkish, chess, vocabulary.

KAYNAKLAR / BIBLIOGRAPHY

AKALIN, Ş. (Haz.) (2011) Türkçe Sözlük. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
AND, Metin (2002) Oyun ve Bügü, Türk Kültüründe Oyun Kavram. İstanbul: Yapı Kredi Yayınları.
ALTINAY, R. (2009) “Satranç”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi 36, 178-181, İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları.
ARAT, R. R. (1959) Kutadgu Bilig Çeviri II. Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları.
BASKAKOV, N.A (1947) Oyrotsko-russkiy Slovar’. Moskva.
BASKAKOV, N.A (1953) Hakassko-russkiy Slovar’. Moskva.
BUDEGEÇİYEVA, T.B. (2018) Tuvinskaya kul’tura: Material’noye i duxovnoye, traditsii i novatsii. Kızıl.
CLAUSON, G. (1972)  An Etymological Dictionary of Pre-thirteenth Century Turkish. Oxford.
DİLEK, İ. (1998) “Altay Türk Kayçılık Geleneği ve Kayçı N. U. Ulagaşev”. Türk Dünyası Dil ve Edebiyat Dergisi, S. 5, 309-361.
ERCAN, A. B. (2021) “Satranç: Doğu medeniyetinin Batı’ya bir hediyesi”. Humanitas, 9(18), 74-95.
ERCİLASUN, A.B. (Komisyon Başkanı) (1991) Karşılaştırmalı Türk Lehçeleri Sözlüğü I. Ankara.
GREBNEV, L.V. (1960) Tuvinskiy geroiçeskiy epos (opıt istoriko-etnografiçeskogo analiza). Moskva. 
GRUM-GRJİMAYLO, G.E. (1926) Zapadnaya Mongoliya i Uryanhayskiy kray. Leningrad.
ERGUN, M., AÇA, M. (2004) Tıva Kahramanlık Destanları-I. Ankara: Akçağ Yayınları.
FİNKENTSELLER, R, VİL’GE’M, TS. , BYURER E.  (2003) Şaxmatı:2000 let istorii. Slaviya.
KARPOV, A.E. (1990) Şahmatı entsiklopediçeskiy slovar’. Moskva.
KAYAOKAY, İ. (2018) “Divan Şiirinde Satranç Terimleriyle Yazılmış Manzumeler”. Eski Türk Edebiyatı Araştırmaları Dergisi, Cilt: 1 Sayı: 1, 245-268.
KİSEL, V.A. (2014) “Tuvinksiye isskutssvo melkoy plastiki i obraz noyona”. Novıye İssledonaviya Tuvı, 1, 63-76.
KİSEL, V.A. (2019) “Narodnıye traditsii i gosudarstvo: istoriya vzaimootnoşenniy (na primere tuvı)”. Kunstkamera, № 1 (3), 171-188.
LESSING, F.D. (1960) Mongolian-English Dictionary. Berkeley and Los Angeles.
LESSING, F.D. (2003a) Moğolca- Türkçe Sözlük 1 A-N. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
LESSING, F.D. (2003b) Moğolca- Türkçe Sözlük 2 O-Z. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
MACDONELL, A. A. (1898) “The origin and early history of chess”. The Journal of the Royal Asiatic Society of Great Britain and Ireland, 117-141.
MAYNI, Ş.B, İRGİT A.B. (2019) “Obrazı Tuvinskix narodnıx İgr v skul’pture malıx form”. Gumanitarnıye vedomosti TGPY im. L.N.Tolstogo, N. 3(31), Oktyabr’, 39-49.
MEŞKERİS, V.A. (2004) İndiyskiye traditsii v xudojestvennoy kul’ture Srednıy Azii. Sankt-Peterburg.
MURRAY, H.J.R. (1913) A History of Chess. Oxford:  Clarendon Press.
MUSTAFAYEV, E.M.V.G. ŞÇERBİNİN (1972) Rusça-Türkçe Sözlük. Moskova.
OKUMUŞ, E. (2008) “Evliya Çelebi'nin Seyahatname’sinde Tatvan ve Çevresi”. Türkiyat Araştırmaları Dergisi, Sayı: 24, 187-216.
ÖGEL, B. (2010) Türk Mitolojisi, I. cilt. Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi
POTANİN, A.V. (1895) İz puteşestviy po vostoçnoy Sibiri, Mongolii, Tibetu i Kitayu. Moskva.
REMUS, H. (2003) “The origin of chess and the silk road”. Silk Road Journal, 1(1), 6-9.
SAMBU, İ. (1992) Tıva oyunnar. Kızıl: Tuvanıñ nom ündürer çeri.
SARIYEV, B. (2002) “Türkçe ve Satranç: Ortak Kurallar Üzerine”. Çağdaş Türklük Araştırmaları Sempozyumu Bildiriler, 2002, 20-48.
SLEPTSOV, P.A. (Red.) (1972) Yakutsko-russkiy slovar’. Moskva: SEİ.
SIRTIPOVA, S.X.D. (2018) “Ob obnarjenii srednekovıx mongol’skix şaxmat na Severnom Kavkaze”. Orientalistica, 1(1), 98–112.
JOSTEN, G. (2001) Chess - a Living Fossil. Cologne, http://history.chess.free.fr/papers/Josten%202001.pdf  (Erişim: 10.01.2023)
XOVALIG, U.T. (2010) “Şaxmatı v Tıve”. Vestnik NGU: İstoriya,  filologiya, T. 9, V. 5, 199-203.
XOVALIG, U.T. (2013) “Metalliçeskiye Tuvinskiye şaxmatı v Natsional'nom muzeye Respubliki Tuva”. Studıa Culturae, N. 18, 286-294.
TATARİNTSEV, B.İ. (2000) Etimologiçeskiy slovar’ tuvinskogo yazıka, Tom I. Novosibirsk.
TATARİNTSEV, B.İ. (2008) Etimologiçeskiy slovar’ tuvinskogo yazıka, Tom IV. Novosibirsk.
TENİŞEV, E.R. (Red.) (1968) Tuvinsko-russkiy slovar’. Moskva: İzdatel’stvo sovyetskaya entsiklopediya.
TENİŞEV, E.R. (red.) (1997) Sravnite’lno-istoriçeskaya grammatika Tyurskih yazıkov Leksika. Rossiykaya Akademiya Nauk İnstitut Yazıkoznaniya, Moskva.
VAYNŞTEYN, S.İ. (2001) İstoriya Tuvı, Tom I. Novosibirsk.
VAYNŞTEYN, S.İ. (2009) Zagadoçnaya Tuva. Moskva.
VYATKİNA, M.A. (2020) “Razvitiye klassiçeskogo sporta v tuvinskoy naradnoy respublike v period s 1930 po 1944 goda”. Novatsiya, N. 6, 1-10.

Elektronik Kaynaklar / Electronik Resources
https://www.tuva.asia/news/tuva/7786-shahmaty.html   (Erişim:12.01.2023) (Yazar: KAÇAN, İrina Tuva Aziya Novıye İzledovaniye Tuvı )
https://xn--80adihlp9be0f.xn--p1ai/?p=15262 (Erişim:12.01.2023) (Natsional’nıy muzey imenı Aldan-Maadır Respubliki Tıva)
https://gosarhivrt.ru/?p=7078  (Erişim:15.01.2023) (Natsional’nıy arxiv Respubliki Tıva)
https://ppt-online.org/1081909 (Erişim 10.02.2023)(Yazar: MANDIP-OOL, S.A Vostoçno-sibirskiy gosudartsvennıy institut kul’turı)
https://ppt-online.org/468659  Erişim 10.02.2023) (Yazar: MANDIP-OOL, S.A Vostoçno-sibirskiy gosudartsvennıy institut kul’turı)
https://www.tuvaonline.ru/2021/02/09/v-tuve-vozrozhdayut-tradicionnye-narodnye-shahmaty.html (Erişim:12.01.2023) (Yazar BUZIKAYEV,  V. Setevoye informatsionnoye agentstvo Tuva-Online)
https://studbooks.net/738710/turizm/igra_traditsionnoy_kulture_tuvintsev#79
(Erişim: 15.01.2023)
https://www.pnp.ru/social/khod-verblyudom-chem-otlichayutsya-tuvinskie-shakhmaty-ot-obychnykh.html   (Erişim: 15.01.2023) ( Yazar: Yuliya Saprıgina Parlamentskaya Gazeta)
https://www.vokrugsveta.ru/article/293898/ (Erişim: 15.02.2023) (Vogrug sveta)
https://www.vajehyab.com/dehkhoda/%D9%82%D8%A7%D8%A6%D9%85-5
(Erişim 13.03.2023) (Vajebyab)