|
The Continuity of Khwarezmian Turkish in the Volga Region II: Munabbihat Translation
ONUR, Samet
JMTS, C. Eralp Alışık Memorial Issue . I, 2023, 20(3): 412-444; DOI: 10.58785/MTAD.20.2023.3.30
Published online: 25 October 2023
Article (PDF 16 MB)
ÖZET
Harezm Türkçesi eserleri, Altınordu Devleti’nde İslamiyet’in yayılması noktasında son derece mühim bir rol oynamışlardır. Bu eserlerin gayrimüslim Kıpçaklara İslamiyet’i öğretmeleri ve medrese eğitiminde ders kitabı olarak okutulmaları, Harezm Türkçesinin İdil boyunda “din dili” hâline gelmesine neden olmuştur. Böylece “değişmeyen bir yazı mektebi” ortaya çıkmış ve XVI. yüzyılda İdil boyunda lisani karakterleri bakımından XIV. yüzyılda Harezm Türkçesiyle yazılan eserlere çok benzeyen eserler yazılmıştır. Benzer bir durum “din dili” vasfı taşıyan Eski Uygur Türkçesi için de geçerlidir. XIII-XIV. yüzyıllarda yazılan Eski Uygur Türkçesi metinlerinde, IX-XII. yüzyıllar arasında yazılan metinlere çok benzer bir dil kullanılmıştır. Eski Uygur Türkçesi ile Hakaniye Türkçesi arasındaki ilişki ve Harezm Türkçesi ile Nevâyî (Çağatay) Türkçesi arasındaki ilişki de eş zamanlılık açısından benzerdir. Bu çalışmada tanıtılan Münebbihât Tercümesi gibi XVI. yüzyılda İdil boyunda Harezm Türkçesinin doğrudan devamı olan bir edebî dille yazılan eserler, Türk üst kimliği altında Coçi ve Çağatay olmak üzere iki alt kimliğe ayrılan Doğu Türklerinin yazı dili tarihinin de Çingizli ulus teşkilatı çerçevesinde şekillendiğini göstermektedir.
ANAHTAR SÖZCÜKLER
Münebbihât Tercümesi, Harezm Türkçesi, Eski Uygur Türkçesi, Türk dili tarihi, Çingizli ulus teşkilatı
ABSTRACT
The works written in Khwarezmian Turkish played an extremely important role in the spread of Islam in the Golden Horde. Since these works taught Islam to non-Muslim Kipchaks and were used as textbooks in the Volga madrasas, Khwarezmian Turkish became the “language of religion” in the Volga region. Thus, the "unchanging writing ecole" emerged and works were written in the Volga region in the 16th century, which are very similar to the works written in Khwarezmian Turkish in the 14th century in terms of language characteristics. A similar situation can be seen in Old Uyghur Turkish, which is a "language of religion". The Old Uyghur Turkish texts written in the 13th and 14th centuries were written in a language very similar to the texts written between the 9th and 12th centuries. The relationship between Old Uyghur Turkish and Karakhanid Turkish and the relationship between Khwarezmian Turkish and Chagatai Turkish are also similar in terms of synchronicity. Works written in a literary language that is a direct continuation of Khwarezmian Turkish in the Volga region in the 16th century, such as Munabbihat Translation, which is introduced in this study, show that the history of the written language of the Eastern Turks, which was divided into two sub-identities as Jochi and Chagatai under the Turkish upper identity, was also shaped within the framework of the ulus organization of the Chingissids.
KEY WORDS
Munabbihat Translation, Khwarezmian Turkish, Old Uyghur Turkish, History of Turkish language, ulus organization of the Chingissids
KAYNAKLAR / BIBLIOGRAPHY
ABİLOV Ş.Ş. (1970) Kutadgu Bilig v Bulgarotatarskoy literature, Sovyetskaya Tyurkologiya, Vol. 6, 77-89.
AĞCA F. (2014) Eski Uygurca metinlerin tarihlendirilişi ile ilgili tespitler, Türkoloji Dergisi, Cilt 21, Sayı 1, 1-14.
AKA M. (2014) Babürnâme’nin Dil Özellikleri, Fırat Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Türk Dili ve Edebiyatı Ana Bilim Yüksek Lisans Tezi.
AKTAN B. (2015) Nehcü’l-Ferâdîs’in cümle yapısı ile ‘takı’ ve ‘kim’ bağlaçlarının kullanılışı, Dumlupınar Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, Sayı 16, 47-61.
ALIŞIK C.E. (2003) Hülagu Han, Türk Yolu Dergisi, Sayı 7, 32-38.
ALIŞIK C.E. (2014) Orta Asya Türk-Moğol tarihçiliğinde Türk soylu toplulukların ortak tarihî ve edebî anlayışı üzerine katkılar, 11. Millî Türkoloji Kongresi Bildirileri (11-13 Kasım 2014) içinde, 1. cilt, ss. 171-185, İstanbul: İstanbul Büyükşehir Belediyesi Daire Başkanlığı Kültürel Etkinlikler Müdürlüğü.
ALTUN H.O. (2021) Tevârîh-i Mülûk-i Acem’in Çağatayca metni ve Osmanlıca tercümesinde alta sıralama, Türk Dili Araştırmaları Yıllığı - Belleten, Cilt 71, 53-85.
ARAT R.R. (1979) Kutadgu Bilig I: Metin. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
ATA A. (1997) Kısasü’l-Enbiyâ I (Giriş-Metin-Tıpkıbasım), Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
ATA A. (2002) Harezm-Altınordu Türkçesi, İstanbul: Kebikeç Yayınları.
BARTHOLD V.V. (1979) Berke Han, MEB İslam Ansiklopedisi, Cilt 5/2, 553-555.
BARTHOLD V. V. (2004) Orta Asya Türk Tarihi Dersleri, Haz. Hüseyin DAĞ, İstanbul, Çağlar Yayınları.
BARUTCU-ÖZÖNDER F.S. (2000) Doğu Türk yazı dili edebî çevresi ve Timür, Türklük Bilgisi Araştırmaları (Journal of Turkish Studies), Cilt 24, Sayı 3, 289-294.
BARUTCU-ÖZÖNDER F.S. (2002) Türk dilinin tarihî dönemleri üzerine birkaç söz, Türkbilig, Sayı 3, 203-210.
BARUTCU-ÖZÖNDER F.S. (2019) Türk-Çin ilişkilerinin tarihi eskidir, KÖKSAV E-Bülten, http://www.koksav.org.tr/hassas_konular/19022019_kok_hk_fsbo.pdf (04.05.2023).
BATTAL-TAYMAS A. (1966) Kazan Türkleri (Türk Tarihinin Hazin Yaprakları). Ankara: Türk Kültürünü Araştırma Enstitüsü Yayınları.
BEŞİROVA İ. (2015) Tatar Edebi Tele Tarihi (13. Gasir - 20. Yüz Başı), 1. cilt, Kazan: Tehsi.
BODROGLIGETI A. J. E. (2001) A Grammar of Chagatay, Muenchen: Lincom Europa.
BOROVKOV A. (1954) Özbek yazı dilinin kurucusu Ali Şir Nevaî, Çev. Rasime Uygun, Türk Dili Araştırmaları Yıllığı - Belleten, Cilt 2, 59-96.
BUKHARAEV R. (2002) Kazan Hanlığı’nın düşmesinden sonra Kazan Tatarları, Türkler, Cilt: 18, 400-407.
CAFEROĞLU A. (2000) Türk Dili Tarihi II, İstanbul: Enderun Kitabevi.
ÇAĞATAY S. (1977) Türk Lehçeleri Örnekleri, VIII. Yüzyıldan XVIII. Yüzyıla Kadar Yazı Dili, Ankara: Ankara DTCF Yayınları.
CARPINI J.D.P. (2000) Moğol Tarihi ve Seyahatnâme, Çev. Ergin AYAN, Trabzon: Derya Kitabevi.
CELAL V. (2018) İslâm Medeniyetinin Yitik Mirası Harezm Me’mun Akademisi, Ankara: Araştırma Yayınları.
ÇETİN A. (1998) Hacıoğlu Hüseyin: Miftâhü’l-adl. Atatürk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Türk Dili ve Edebiyatı Ana Bilim Dalı Yüksek Lisans Tezi.
DAĞISTANLIOĞLU B.E. (2017) 14. yüzyıl Doğu Türkçesine adını veren Hüseyn-i Hârezmî ve Bûsîrî’nin Kasîde-i Bürde’sine yazdığı şerhi Keşfü’l-Hüdâ, International Journal of Language Academy, Cilt 5, Sayı 1, 26-39.
DAĞISTANLIOĞLU B.E. (2018) Keşfü’l-Hüdâ, Doğu Türkçesiyle Yazılmış bir Kaside-i Bürde Şerhi (Kaside-i Bürdeyi Şerh Eden: Hüseyn-i Hârezmî). Ankara: TDK Yayınları.
DMİTRİYEVA L.V. (2002) Katalog Tyurkskikh Rukopisey İnstituta Vostokovedeniya Rossiyskoy Akademii Nauk. Moskva: Vostlit.
DOĞAN C. (2018) Mirâc-nâme Harezm Türkçesiyle mi yazılmıştır?, Türkoloji Dergisi, Cilt 22, Sayı 1, 52-98.
Dukhovnost' i prosveshcheniye: ot mekteba k universitetam” (t.y.) http://100tatarstan.ru/structure/profile/dukhovnost-i-prosveshchenie-ot-mekteba-k-universitetam0 (10.05.2023).
ECKMANN J. (1958) Çağatay dili hakkında motlar, Türk Dili Araştırmaları Yıllığı - Belleten, Cilt 6, 115-126.
ECKMANN J. (1959) Çağataycada yardımcı cümleler, Türk Dili Araştırmaları Yıllığı - Belleten, Cilt 7, 27-58.
ECKMANN J. (1960) Küçük Çağatay grameri, Türk Dili ve Edebiyatı Dergisi, Cilt 10, Sayı 1, 41-64.
ECKMANN J. (1984) Nehcü’l-FerÀdìs, Uştmaḫlarnıŋ Açuq Yolı, Cennetlerin Açık Yolu II: Metin, Haz. Semih TEZCAN ve Hamza ZÜLFİKAR, Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
ECKMANN J. (1988) Harezm Türkçesi, Tarihi Türk Şiveleri içinde, Çev. Mehmet AKALIN, ss. 183-223, Ankara: Türk Kültürünü Araştırma Ensitüsü Yayınları.
ECKMANN J. (2014), Harezm, Kıpçak ve Çağatay Türkçesi Üzerine Araştırmalar, Haz. Osman Fikri SERTKAYA, Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
ECKMANN J. (2017) Çağatayca El Kitabı. Çev. Günay KARAAĞAÇ, Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
EKER Ü. (2019) Çağatay Türkçesi metinlerinde “-DI + şahıs eki + ėrse” yapısı ve işlevleri, Kilitbahir, 37-80.
EMİRHANOV R. (1989) Deresleklerebeznen tiren tamırı, Kazan Utları, Vol. 8, 162 - 172.
ERCİLASUN A.B. (2019) Arap harfli Türkçe tarihî metinlerde zaman ve yer tespiti - metinler nasıl okunmalı?, Türk Kültürü, Cilt 12, sayı 2, 1-9.
ERCİLASUN A.B. ve Z. AKKOYUNLU (2014) Kâşgarlı Mahmud, Divânû Lugâti’t-Türk, Giriş-Metin-Çeviri-Notlar-Dizin, Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
FAZILOV E.İ. (1982) Didakticheskaya poema Makhmuda Mukhamed'yara "Nur-i sodur" iz rukopisnoy kollektsii Bashkirii, Pis'mennyye Pamyatniki Bashkirii (Istoriko-Filologicheskiye Issledovaniy) içinde, ss. 163-173, Ufa: Akademiya Nauk SSSR.
FAZILOV E.İ. (1989). Eine neue quelle zur Choresmtürkischen sprache, Journal of Turkish Studies, Vol. 13, 47-80.
GAYNETDİNOV A.M. (2014) Siracel-Kolub Eseri hem Tatar Edebiyatında Anıng Traditsiyeleri, Kazan: Tehsi.
GÖKÇE F. (2017) İbn Hacer El-Askalânî’ye nispet edilen “El-Münebbihât” isimli eser üzerine, MANAS Sosyal Araştırmalar Dergisi, Cilt 6, Sayı 1, 219-275.
GÖZÜTOK A. (2008) Rabgûzî, Kısasu’l-Enbiyâ: XIX. yüzyıla ait bir Kazan yazması, Atatürk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Dergisi , Cilt 15, Sayı 37, 1-29.
GROUSSET R. (1980) Bozkır İmparatorluğu, Çev. M. Reşat UZMEN, İstanbul: Ötüken Yayınları.
GÜNDOĞDU A. (2005) Altın Orda sahasında İslamlaşma ve sonuçları, Proceedings of the Second İnternational Symposium on İslamic Civilisation in Volga-Ural Region, ss. 233-248.
GÜNER N. (2013) Kadınla ilgili Eski Türkçe bir kelime: uragut. Turkish Studies Dergisi, Cilt 8, Sayı 9, 2569-2669.
HİZMETLİ S. (1999) İbn Hiccî, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, Cilt: 20, 66-67.
İNAN A. (1953) XIII-XV. yüzyıllarda Mısır'da Oğuz-Türkmen ve Kıpçak lehçeleri ve Halis Türkçe, Türk Dili Araştırmaları Yıllığı - Belleten, Cilt 1, 53-71.
İNAN A. (1957) Ebülgazi Bahadır Han ve Türkçesi, Türk Dili Araştırmaları Yıllığı - Belleten, Cilt 5, 29-39.
KAFALI M. (2007) Özbek Han, TDV İslam Ansiklopedi, Cilt: 34, 107-109.
KAYA Ö. (1989) Ali Şir Nevâyî Fevayidü’l-Kiber (İnceleme-Metin-Dizin), Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Türk Dili ve Edebiyatı Ana Bilim Dalı Doktora Tezi.
KAYYÛM NÂSIRÎ (1895) Lehçe-i Tatari, Kazan: Kazan Üniversitesi.
KÖPRÜLÜ M.F. (1941) Altın Orda’ya ait yeni araştırmalar, Belleten, Cilt 5, 397-436.
KÖPRÜLÜ M.F. (1976) Türk Edebiyatında İlk Mutasavvıflar, Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi.
KÖPRÜLÜ M.F. (1986) Türk Edebiyatı Tarihi. İstanbul: Ötüken Yayınları.
KURAT A.N. (1954) Kazan Hanlığı (1437-1556), DTCF Dergisi, Cilt 12, Sayı 3-4, 227- 248.
LUNT H.G. (2001) Old Church Slavonic Grammar. Berlin & New York: Mouton de Gruyter.
MILLAR R.M., TRASK R.L. (2015) Trask's Historical Linguistics (3rd ed.), London: Routledge.
NADJİB E. (1989) İssledovaniya po İstorii Tyurskix Yazıkov XI-XIV vv., Moskva: Nauka.
ONUR S. (2021) Harezm Türkçesinin İdil boyunda devamı ve Nasîhatü’s-Sâlihîn, Orta Türkçe Döneminin İlk Evresi: Sorunları ve Çözüm Önerileriyle Harezm Türkçesi içinde, ed. Yaşar ŞİMŞEK, ss. 373-404, Ankara: Akçağ Yayınları.
ONUR S. (2022) Harezm Türkçesi Fal Kitabı (Yıldızname - Dîvname - Kur’an falı - Kura falı - Tılsımlar), Ankara: Akçağ Yayınları.
ÖZKAN E. (2022) Nehcü’l-Ferādīs’te iç içe birleşik cümle yapılarının kuruluşu ve Türkiye Türkçesine aktarılma sorunları, Journal of International Management Educational and Economics Perspectives, Cilt 10, Sayı 2, 163-170.
RÓNA-TAS A. (1991) Introduction to Turkology, Szeged: Josef Attila Tudomanyegyetem Bolcseszettudomanyi Kar.
ROUX J.P. (1994) Türklerin ve Moğolların Eski Dini, Çev. Aykut KAZANCIGİL, İstanbul: İşaret Yayınları.
SADIKOVA A.H., HAYRETDİNOVA R.R. (2016) XII–XX Gasır Başı Tatar Edebiyatında Dini Folklor, Kazan: Iyali.
SAĞOL-YÜKSEKKAYA G. (2021) Nehcü’l-Ferâdîs, Türk Edebiyatı Eserler Sözlüğü, http://tees.yesevi.edu.tr/madde-detay/nehcu-l-feradis. (09 Haziran 2023)
SAMOYLOVİÇ A.N. (1941) Orta Asya edebî dili tarihine dair, Çev. Abdulkadir İNAN, Türk Dili ve Edebiyatı Araştırmaları 1940-1941 - Dil ve Tarih - Coğrafya Fakültesi Yılık Çalışmaları Dergisinin 1. Sayısından Ayrı Basım içinde, ss. 73-95, İstanbul: Cumhuriyet Matbaası.
ŞEKER A. (2018) Nehcü'l-Ferâdîs, Kazan Devlet Üniversitesi Kütüphanesi Nüshası (İnceleme – Metin – Dizin). Marmara Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü, Türk Dili ve Edebiyatı Ana Bilim Dalı Doktora Tezi, İstanbul.
SEYHAN T. (2012) Pâdişâh Hōca külliyâtı 1: Miftâhü’l-ʿAdl. İstanbul: Kesit Yayınları.
ŞIHÂBÜDDÎN MERCÂNÎ (1897) El-Kısmü'l-evvel min Kitâbu Müstefâdü’l-ahbâr fî-Ahvâli Kazan ve Bulgar, Kazan: Dombrevski Tabhanesi.
TEKİN Ş. (1992) Eski Türkçe, Türk Dünyası El Kitabı içinde, ss. 69-119, Ankara: Türk Kültürünü Araştırma Enstitüsü Yayınları.
TEMİR A. (1986) Moğolların Gizli Tarihi, Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları.
TIESENHAUSEN W.D. (1941) Altınordu Devleti Tarihine Ait Metinler, Çev. İsmail Hakkı İZMIRLİ, İstanbul: Maarif Matbaası.
TOGAN Z.V. (1965) Kazan Hanlığında İslam Türk kültürü, İslam Tetkikleri Dergisi, Cilt 3, Sayı 3-4, 179-204.
TOGAN Z.V. (1981) Umumî Türk Tarihine Giriş, İstanbul: Enderun Yayınları.
TOPRAK F. (2005) Harezm Türkçesinde ikilemeler, Türk Dünyası Incelemeleri Dergisi, Cilt 5, Sayı 2, 277-292.
TURAN M. (2017) İbn Hacer el-Askalanî’ye Nispet Edilen Münebbihat Adlı Eserdeki Merfu Hadislerin Değerlendirilmesi. Dicle Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Temel İslâm Bilimleri Ana Bilim Dalı Yüksek Lisans Tezi, Diyarbakır.
TURAN M. (2018) Münebbihat adlı eserin İbn Hacer El-Askalânî’ye aidiyeti üzerine, Batman Üniversitesi İslami İlimler Hakemli Dergisi, Cilt 2, Sayı 1, 17-38.
VASILEV D.V. (2008) Altın Orda: tarih, ekonomi ve kültür, Çev. M. Bilal Çelik, Kuruluş ve Çöküş Sürecinde Türk Devletleri Sempozyum Bildirileri içinde, Ed.: Mehmet ALPARGU, M. Bilal ÇELIK, Sakarya: Sakarya Üniversitesi Yayınları, 153-170.
YAKUBOVSKİY A.Yu. (1976) Altın Ordu ve Çöküşü, Çev. Hasan EREN, Ankara: Millî Eğitim Bakanlığı Basımevi.
YANGINER O. (2021) Ali Şir Nevâyî’nin Tarih-i Enbiyâ ve Hükemâ Adlı Eserinde Cümle Bilgisi, İstanbul Kültür Üniversitesi Lisansüstü Eğitim Enstitüsü, Türk Dili ve Edebiyatı Ana Bilim DalıYüksek Lisans Tezi.
ZARİPOVA-ÇETİN Ç. (2006) Tatar Edebiyatının gelişimi, Akademik Bakış Uluslararası Hakemli Sosyal Bilimler E-Dergisi, Cilt 9, 1-19.
ZIEME P. (1992), Religion und Geselschaft im Uigurischen Königreich von Qoço, Kolophone und Stifter des Alttürkischen Buddhistischen Schrifttums aus Zentralasien, Berlin: Westdeutscher Verlag.
|
