|
“Alġışı Arı Nérsésni” Written in Gregorian Zone Kipchak Turkish
ATALAN, Soner
JMTS, C. Eralp Alışık Memorial Issue . I, 2023, 20(3): 445-481; DOI: 10.58785/MTAD.20.2023.3.31
Published online: 25 October 2023
Article (PDF 21,1 MB)
ÖZET
Doğu Avrupa’da özellikle 16 ve 17. yüzyıllarda Tarihî Kıpçak Türkçesinin bir kolu olan Gregoryan Muhiti Kıpçak Türkçesiyle Hristiyanlık kültür çevresinde Hay (Ermeni) alfabesi kullanılarak eserler verilmiştir. Bu makalede ele alınan metin 1575 yılından itibaren çeşitli yazma eserlerde yazıya geçirilmiş olan 24 maddelik “Aziz Nerses’in Duası”dır. Metnin Gregoryan Muhiti Kıpçak Türkçesi ile 10 farklı yazma ve matbu eserde yer aldığı tespit edilmiştir. Bu dua metinlerinin en geç döneme ait olanı, 1881 yılında Venedik’te basılan eserde 16 dildeki versiyonuyla birlikte yer almaktadır. Aynı kitapta bu duanın yine Hay (Ermeni) alfabesi ile Osmanlı Türkçesi versiyonu da vardır. Bu çalışmada, öncelikle bu dua metninin dili olan Gregoryan Muhiti Kıpçak Türkçesi ve bu yazı dilini hazırlayan tarihî arka plan hakkında bilgi verilmiş ve bu yazı dili ile ilgili tartışmalara değinilmiştir. Sonrasında bu dua metninin yer aldığı 10 Gregoryan Muhiti Kıpçak Türkçesi yazma ve matbu eser bulundukları şehir, kütüphane ve kayıt numaralarıyla tanıtılmıştır. Bunlar arasından 2 yazma ve 2 matbu eser seçilerek Aziz Nerses’in duasının tenkitli metni oluşturulmuştur. Bu tenkitli metin Türkiye Türkçesine de aktarılarak araştırmacıların dikkatine sunulmuştur. Gregoryan Muhiti Kıpçak Türkçesi ile olan dua metninden sonra 1881 yılında basılan eserde yer alan aynı duanın Osmanlı Türkçesi versiyonu da çeviriyazı harflerine aktarılmıştır. Bu dua metninin Gregoryan Muhiti Kıpçak Türkçesi ve Osmanlı Türkçesi versiyonlarının dil özellikleri ve söz varlığı araştırmacıların dikkatine sunulmuştur.
ANAHTAR SÖZCÜKLER
Gregoryan Muhiti Kıpçak Türkçesi, Aziz Nerses, Dua Kitabı, Algış, Doğu Avrupa
ABSTRACT
The Period of the Gregorian Zone Kipchak Turkish, in which many works were written in Eastern Europe, especially in the 16th and 17th centuries, constitutes a branch of the Turkish language in the Christian culture environment, in which works with the Hay (Armenian) alphabet. The text discussed in this article is the 24-item "Saint Nerses Prayer", which has been written down in various manuscripts since 1575. It has been determined that the text takes place in 10 different manuscripts and printed works in Gregorian Zone Kipchak Turkish. The last of these works, chronologically, and published in Venice in 1881, includes the same prayer text in 16 languages. In the same book, there is also an Ottoman Turkish version of this prayer with the Hay (Armenian) alphabet. In this study, 10 Gregorian neighborhood Kipchak Turkish manuscripts and printed works, in which this prayer text is located, are introduced with their city, library and registration numbers. Afterwards, the critical text of St. Nerses' prayer was created by choosing 2 manuscripts and 2 printed works. This critical text has been transferred to Turkey Turkish and this prayer text has been presented to the attention of researchers with transliteration letters and Turkey Turkish text. After the prayer text of the Gregorian Zone Kipchak Turkish, the Ottoman Turkish version of the same prayer in the work published in 1881 was also translated into transcription letters. The linguistic features and vocabulary of the Gregorian Zone Kipchak Turkish and Ottoman Turkish versions of this prayer text have been presented to the attention of researchers.
KEY WORDS
Gregorian Zone Kipchak Turkish, St. Nerses, Prayer Book, Eastern Europe
KAYNAKLAR / BIBLIOGRAPHY
ALASANİA G. (2002) Gürcistan Kıpçakları, Türkler Ansiklopedisi. Ankara: Yeni Türkiye Yayınları. C.II, 737- 793.
ALASANİA G. (2013) Gürcüler ve İslam Öncesi Türkler, (Haz. N. KARAÇAVA vd.) Trabzon: Karadeniz Teknik Üniversitesi Karadeniz Araştırmaları Enstitüsü Yayınları.
ALIŞIK C. E. (2003) Hülagu Han. Türk Yolu Dergisi. Sayı 7, 32-38.
ALIŞIK C. E. (2014) Orta Asya Türk-Moğol Tarihçiliğinde Türk Soylu Toplulukların Ortak Tarihî ve Edebî Anlayışı Üzerine Katkılar. 11. Millî Türkoloji Kongresi Bildirileri (11-13 Kasım 2014) içinde. 1. cilt, ss. 171-185, İstanbul: İstanbul Büyükşehir Belediyesi Daire Başkanlığı Kültürel Etkinlikler Müdürlüğü.
ALLEN W. E. D. (1971) A History of the Georgian People. London: Routledge & Paul.
ALTINKAYNAK E. (2005) Gregoryan Kıpçakların Dil Yadigarları. Karadeniz Araştırmaları Balkan, Kafkas, Doğu Avrupa Ve Anadolu İncelemeleri Dergisi. sayı 4, s. 21-35.
ANDREASYAN H. D. (Çev.) (1987) Urfalı Mateos Vakâyi-nâmesi ve Papaz Grigor’un Zeyli. (Not. Edouard Dulaurer). (Haz. Halil Yinanç). Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları.
ARGUNŞAH M. (2015) Ermeni Harfli Kıpçak Türkçesi ile Kodeks Kumanikus’u Biçim Bilgisi Yönünden Karşılaştırma. 7. Uluslararası Dünya Dili Türkçe Sempozyumu Bildiri Kitabı. Cilt I.
ARIKAN, İ (2006a) Ermeni Harfleriyle Yazılmış Kıpçakça Zebur Metin-Dizin. Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Gaziantep Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Türk Dili ve Edebiyatı Anabilim Dalı, Gaziantep.
ARIKAN, İ (2006b) Ermeni Harfli Kıpçak Türkçesi. Modern Türklük Araştırmaları Dergisi, Cilt 3, Sayı 4 (Aralık 2006), 130-141.
ATALAY B. (Haz.) (1986) Divanu Lügati’t-Türk Dizini. C.I-IV, Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
ATEŞ E. (2005) XII-XIII. Yüzyıllarda Güney Kafkasya’da Kıpçaklar. Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Tarih (Ortaçağ Tarihi) Anabilim Dalı Yüksek Lisans Tezi.
AYNAKULOVA G. (2009) Ermeni Kıpçaklar mı Gregoryen Kıpçaklar mı?. Milli Folklor. sayı 84, s. 114-126.
BROSSET M. F. (2003) Gürcistan Tarihi (Eski çağlardan 1212 ylına kadar). (Gürcüceden çev: Hrant D. Andreasyan). Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları.
BÜYÜKÇINAR A. B. (2017) Gürcü Kaynaklarına Göre Gürcistan Altın Çağ Döneminin Son Hükümdarı: Kraliçe Tamar, Karadeniz Araştırmaları Enstitüsü Dergisi, sayı 3/4, s. 31-46.
CAFEOĞLU A. (1984) Türk Dili Tarihi I-II. İstanbul: Enderun Kitabevi.
CHİRLİ N. (2005) Ermeni Kıpçakça Dualar Kitabı Algış Bitiği. Haarlem. Netherlands: Stichting SOTA.
ÇENGEL KASAPOĞLU H. (2012) Ermeni Harfli Kıpçak Türkçesi. Dil Araştırmaları. Sayı 10, Bahar, s. 17-81.
ÇETİN MİLCİ E. (2015) Gregoryan Muhiti Kıpçak Türkçesinin İmlâ Özellikleri. MarmaraTürkiyat Araştırmaları Dergisi. Cilt II, Sayı 2. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları. s. 785-806.
ÇETİN MİLCİ E. (2021) Gregoryan Muhiti Kıpçak Türkçesinde Giysi Adları. VIII. Uluslararası Türk Dili Kurultayı 22-26 Mayıs 2017 (I. Cilt). s: 159-180.
ÇOĞ M. (2015) Ortaçağ’da Kafkasya Havzasında Kıpçaklar. Karadeniz İncelemeleri Dergisi. sayı 19, s. 57-74.
DANKOFF R., KELLY J. (1982) Conpendium of Turkic Dialects(Divan Lugat at-Turk). Harvard Universty. C. I-II-III.
DAŞKEVİÇ Y. (2023) Ermeni-Kıpçak Dilinin Tarihî Evreleri. (Çev.: Musa SALAN). Dil Araştırmaları. 32: 277-296.
DAŞKEVİÇ Y. R. (1979) Armyano-kypchakskiy yazyk Bibliografiya literatury 1802-1978 gg. Rocznik Orientalistyczny XL, s. 79-86.
DÉNY J. TRYJARSKI E. (1964) Historia du sage Hikar dans la version armeno-kiptchak. Rocznik Orientalistyczny XXVII, s. 7-61.
ERCİLASUN A. B. (2004) Başlangıcında Yirminci Yüzyıla Türk Dili Tarihi, Ankara: Akçağ Yayınları.
ERCİLASUN A. B., AKKOYUNLU Z. (2014) Dîvânu Lugâti’t-Türk (Giriş-Metin-Çeviri-Notlar-Dizin). Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
GARKAVETS A. (2002) Kıpçakskoe Pismennoe Nasledie. Tom I, Almatı.
GARKAVETS A. (2007) Kıpçakskoe Pismennoe Nasledie. Tom II, Almatı.
GARKAVETS A. (2010) Kıpçakskoe Pismennoe Nasledie. Tom III, Almatı.
GÖKBEL A. (2021) Kıpçak Türkleri. İstanbul: Ötüken Neşriyat.
GÖKDAĞ B. A., ŞİMŞEK Y. (2014) Gregoryan Kıpçak Türkçesi mi Ermeni Kıpçakçası mı?. Yeni Türkiye. 60 s. 756-767.
GÜLENSOY T. (2000) Türkçe El Kitabı. Ankara: Akçağ Yayınları.
KAFESOĞLU İ. (1997) Türk Milli Kültürü. İstanbul: Ötüken Yayınları.
KIRZIOĞLU F. (1992) Yukarı-Kür ve Çoruk Boylarında Kıpçaklar. Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları.
KURAT A. N. (1972) IV-XVIII. Yüzyıllarda Karadeniz’in Kuzeyindeki Türk Kavimleri ve Devletleri. Ankara: Türk Tarih kurumu Yayınları.
LEWICKI M., KOHNOWA R. (1957) La version Turque-Kiptchak du Code des lois des Armeniens Polonais d’apres le ms. No 1916 de la Bibliotheque Ossolineum. Rocznik Orientalistyczny. T. 21
MANVELICHVILI A. (1951) Histoire de Georgie, Paris.
ONUR S. (2023) Harezm Türkçesinin İdil Boyundakı Tarihî Seyri Ve Nasîhatü’s-Sâlihîn (İnceleme - Tenkitli Metın - Aktarım - Dizin - Tıpkıbasım). İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Türk Dili ve Edebiyatı Anabilim Dalı Eski Türk Dili Bilim Dalı Doktora Tezi.
ÖZTÜRK A. (2022) Doğu Avrupa Kıpçak Türkçesi Adlandırması. Türk Diline Artzamanlı ve Eşzamanlı Bakışlar. (Ed. Erkan HİRİK, Neslihan ÇELİK, Seçil HİRİK). Çanakkale: Paradigma Akademi, s. 11-26.
PRITSAK O. (1959) Armeno - Kiptschakisch. Philologiae Turcicae Fundamenta, Wiesbaden. (Çev.: Mehmet Akalın) Tarihi Türk Şiveleri. Ankara: Atatürk Üniversitesi Yayınları. Sevinç Matbaası, ss.131-140.
PRITSAK O. (1995) Polovetsler ve Ruslar. (Çev. Eşref Bengi ÖZBİLEN) Türk Dünyası Araştırmaları. sayı 94, s. 153-154.
SALAN M. (2019) Tarihi Kuzeybatı Kıpçakçası Fiil Yapım Ekleri ve Tarihi Karşılaştırmalı Etimolojik Fiil Sözlüğü. İstanbul: Hiperyayın.
SCHÜTZ E. (1963) Notes on the Armeno-Kipčak Script and its Historical Background. Aspects of Altaic Civilization. (Edited by Denis SINOR). Indiana University Uralic and Altaic Series vol. 23, London: Reprinted by Curzon Press. s. 145-154.
TELLİOĞLU İ. (2007) Osmanlı Hakimiyetine Kadar Doğu Karadeniz’de Türkler. Trabzon: Serander Yayınları.
TELLİOĞLU İ. (2009) XI-XIII. Yüzyıllarda Türk-Gürcü İlişkileri. Trabzon: Serander Yayınları.
TELLİOĞLU İ. (2015) Doğu Karadeniz Kıpçakları. Karadeniz Araştırmaları. s. 59-78.
TOGAN Z. V. (1946) Umumî Türk Tarihine Giriş, İstanbul: İsmail Akgün Matbaası.
TRYJARSKI E. (1968) Une liste arméno-kiptchak des signes du Zodiaque; Zodyak Bölge Burçlarının Bir Ermeni-Kıpçak Listesi. XI. Türk Dil Kurultayında Okunan Bilimsel Bildiriler. Ankara: 127-152.
TRYJARSKI E. (1976) A Fragment of an Unknown Armeno-Kipchak Text from Polish Collections. Rocznik Orientalistyczny XXXVIII, s. 291-302.
YAKUBOSKİY A. Y. (1955) Altın Ordu ve İnhitadı (Zolotaya Orda), (Çev.: Hasan EREN), İstanbul: Maarif Vekaleti Yayınları.
PELER G. Y. (2015) Tarihte Türk–Ermeni Temasları Sonucunda Ortaya Çıkmış Bir Halk: Ermeni Kıpçakları Veya Gregoryan Kıpçaklar. Turkish Studies. Volume 10/8 Spring 2015, s. 253-272.
Kütüphane Koleksiyonunlarından Kullanılan Yazma ve Baskı Kaynaklar
Dua Kitabı (Aziz Nerses’in Duası). Avusturya Viyana. Mihitarist Klisesi Manastır Kütüphanesi. kayıt numarası: 143
Dua Kitabı. Almanya Münih. Bavyera Eyalet Kütüphanesi. kayıt numarası: A. Or. 7884
Dua Kitabı. Fransa Paris. Ulusal Kütüphane. kayıt numarası: Arm. 5
Dua Kitabı (Alġış Bitiği). Hollanda Leiden Üniversitesi Kütüphanesi. kayıt numarası: B.U.879 G.9
Dua Kitabı. Ermenistan Erivan. Matenderan Maştots. kayıt numarası: 2403
Dua Kitabı. İtalya Venedik. Ermeni Mihitarist Kongresi Kütüphanesi. kayıt numarası: 1126
Dua Kitabı. İtalya Venedik. Ermeni Mihitarist Kongresi Kütüphanesi. kayıt numarası: 359
Dua Kitabı. İtalya Venedik. Ermeni Mihitarist Kongresi Kütüphanesi. kayıt numarası: 1817
Dua Kitabı. İtalya Venedik. Ermeni Mihitarist Kongresi Kütüphanesi. kayıt numarası: 11
Dua Kitabı. Polonya Krakow. Ulusal Müze Kütüphanesi. Czartoryski Kitaplığı kayıt numarası: 2412
|
https://orcid.org/0000-0002-8950-1498